– Қарлығаш, айтыс өнерінде эстрадность бар. Танымал болып жұрт алдында жүруге болады. Неге мехнаты мол ұстаздық жол мен қадірі аздау ғылым саласына бет бұрдыңыз?
Қарлығаш Әубәкірова, PhD доктор: Айтыстай киелі өнерден кіндігімді үзіп, ғылымға, ұстаздыққа бет бұруыма бірнеше себеп бар: біріншіден, қазір мен отбасылы адаммын! Қазақ танымында келіннің, ананың, жардың негізгі қызметі – ұрпақ тәрбиесі, отбасының берекесі. Ұлт мүддесі үшін қызмет ету де осы ойдан бастау алады деп білемін. Айтысты, сахнаны сағынамын, алайда бұл сағыныштың орнын сәбиімнің тәтті иісін бір рахаттана иіскеп, құшағыма алғаныма жетпейді.
Екінші, айтыскер ақын ретінде де халықтың алдында атқарар міндетің бар. Ол – ұйқасты әдемі сөз айту емес, терең де мағыналы ой айту. Отызға келіп, бұрынғыдай қыз бен жігіт айтысында қалжыңдап, жеңіл сөзге жол бере алмайсың. Ұяласың. Өмірдің шындығын көре тұра баяғы риясыз бала көңілдің жырын айта алмайсың. Енді, жылы жүрек пен нұрлы ақылдан қуат алған салиқалы көркем ой мен парасатты пайым қажет. Ол үшін тағы терең білім керек. Білімді жинау үшін де, бойыңа сіңіру үшін де уақыт керек. Үшіншіден, ғылым – менің жүрек қалауыммен келген жаңа бір әлемім. Мен ұстаздықтан рухани ләззат аламын. Мен үшін студенттермен пікір алмасып, көрген-түйгеніңді бөлісу – жұмыс емес, бақыт. Жүрсін аға көрген сайын: «Фронтқа қашан қайтасың, доктор болдың ғой?!» – дейді. Докторлығымды қорғап, оқуымды бітірген соң, айтысқа шығамын деп те ойлаған кездерім болды. Бірақ қазір осы ойымнан қайтып отырмын. Болмайды екен! Ғылымға бет бұрып, сауатты да салмақты ғалым ретінде өз орнымды тапқым келеді. Ендігі мақсатым – осы!
– Философ Қанағат Жүкешев ағамыз: «Айтыс – аграрлық қоғамдағы өнер. Бүгінгі индустриялық қоғамға икемделе алмайды. Оған бола айтысты кінәлауға да болмайды» деген пікір білдірген болатын. Сіз айтыстың болашағын қалай елестетесіз?
Қарлығаш Әубәкірова, PhD доктор: Айтыс – Өнер! Заманына қарай трансформацияға (өзгеріске) түсуі мүмкін…Алайда, айтыс өнер ретінде толығымен жойылса, қазақ та ұлт ретінде деформацияға ұшырайды деген сөз. Әлемдік ғалымдар ХХІ ғасыр техниканың қатты дамуына әкеледі. Осының салдарынан адамзат интеллектуалды ақылға және мәдени, рухани ресурстарға зәру болады дейді. Бұл тұрғыда айтыс екі тараптағы қажеттілікті қанағаттандыра алатын өнер деп есептеймін. Айтыс деңгейі түсіп, болмаса насихаты азайып жатса, ол өнердің әлсіздігінен я жамандығынан емес, осы өнерді дұрыс қолдана алмай отырған біздің әлсіздігімізден. Қасапшылар билік құрған заманнан аман есен өткен айтыс болашақта өрісін кеңейтеді деп сенемін. Айтыстың тарихы миуаның тамырындай тереңде, сонау V-VІ ғасырлардан бастау алады. Ол – өзінің өміршеңдігін көрсеткен өнер. Сондықтан, болашақта айтыстың болатынына сенімім кәміл. Форматы өзгеруі мүмкін. Шындығында, айтыс біздің ұлттық идеологиямызды насихаттайтын құрал еді. Әттең, «жібекті түте алмай, жүн қылып» отырғандай халіміз бар…
– «Сахнада бөлек, өмірде бөлек актер ақындарды іштей қабылдай алмаймын» депсіз бір сұхбатыңызда. Айтыскерлер арасында актерлер көп пе? Сізге қандай мінездері жақпай қалды?
Қарлығаш Әубәкірова, PhD доктор: Мен үшін ең басты құндылық – адам, адамның адамгершілік қасиеттері. Ақын, академик, әнші, әлем таныған жұлдыз бола ма, құндыз бола ма, бәрібір, ең бірінші кезекте ол – адам. Құдай адам қылып жаратқан екен, сол адами болмысын сақтағанын қалаймын. Адамдыққа жетпей жатып, ақындыққа жету мүмкін емес. Әлем әдебиетіндегі классикалық шығармалардың кез келгенін алып қарасаңыз, (классика дегеніңіз адамзат мойындаған мәңгілік ұстын) бәрі де адами болмысты, адалдықты насихаттайды. Ал біз қазір, айтысқа шығып алып, әдептен асып, үлкенге қатты ауыр сөз айтып, келемеждеп, төкпелейтін, менмендігінен аса алмайтын айтыскерге де шуылдап тұрып қол соғамыз. Сезімінің тұрағы жоқ, әр етектіге бір өлең жазған жазба ақынды да «ер екенсің» деп мақтағанын көз көрді. Сонда ар қайда, ұят қайда, тәрбие мен тәлім қайда қалады деген сұрақ туындайды. Менің өмірлік ұстанымым – Шәкәрімнің ар ілімі мен Абайдың толық адам пәлсапасына негізделеді. Біреуге дұрыс я бұрыс болар. Бірақ бұл – өмірлік қағидам. Осы бағытымнан Құдай жаңылдырмаса екен деп тілеймін. «Өмірде актер ақындарды қабылдай алмаймын» дегенім жекелеген адамдарға бағытталған сөз емес, өрімі күрделі ойдың тарамы болса керек. Ақынның, адамның сөзі мен ісі сай болуы керек.
– Қайбір жылы Ж. Аймауытұлының төте жазудан кириллицаға түспеген екі әңгімесін тапқаныңыз жайлы оқығаным бар. Ол жазушының қандай әңгімелері? Сіз Жүсіпбектің аудармаларын зерттеп жатырсыз. Қаламгердің аударма еңбектері бұқараға қаншалықты жетті деп ойлайсыз?
Қарлығаш Әубәкірова, PhD доктор: Иә, докторлық жұмысым алаш арысы Жүсіпбек Аймауытұлының аудармаларына негізделген еді. Сондықтан, сағаттап айтып, парақтап жазуға бармын. Негізінен, түпнұсқаларын АҚШ пен Қытайдан, аударма мәтіндерін (көшірме) Мәскеу, Химки қалаларындағы мұрағат қорларынан алып келгенмін. Солардың ішінде жарыққа шықпаған «Молда Ирамидың (Руми – Қ.Ә.) кітап жазуға қалай кіріскені», «Тұқым», «Тау еліндегі оқиға» атты аудармаларын тауып, кирилге аударып, жарияладым. Сонымен қатар, С.Қирабаевтан бастап көптеген жазбаларда түпнұсқасын Дюмаға теліп жүрген «Дәмелі» атты үлкен шығарманың Дюма емес, Ф.Дюшеннің «Тамилла» атты шығармасының аудармасы екендігін дәлелдеп, Ж.Аймауытұлының өз әңгімесі деп жүрген «Күмәжнек» атты шығармасының Чеховтың тәржімасы екендігін, Гюгодан аударған «Бейшаралар» әңгімесінің авторлығын бекіту дегендей т.б. аудармаларға қатысты азды-көпті жұмыс жасадым. Алғаш рет Ж.Аймауытұлы аудармаларының хронологиясын жасап, қай жылы, кімнен, қалай аударғанын жүйеледім. Алайда, бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен насихатталды деп айта алмаймын. Оның да көптеген себептері бар. Қазір алаш арыстарын насихаттамақ түгілі, «алаш» деген сөзді айтуға қорқатын адамдар бар. Құлдық санадан құтылған кезде, алмас қылыш жарқырап шығатын күні болар. Оған дейін, шамамыз жеткенше барымызды жинақтап, зерделеп, жүйелей алсақ, салмағы жеңіл шаруа емес.
– Аударма дегеннен шығады. Қазір қазақ оқырмандары бүгінгі әлем әдебиетінің классиктерін: Мо Янь, Халид Хуссейін, Харуки Мураками т.б орыс тілінде оқуға мәжбүр. Осы аударма мәселесін шешу жолдары қандай деп ойлайсыз?
Қарлығаш Әубәкірова, PhD доктор: Орыс әдебиеті М.Горькийдің басшылығымен аударма орталығын ашқанда, Ресейде аудармамен кәсіби түрде айналысатындардың саны некен-саяқ еді. М.Горькийдің айтқаны бар екен: «Біз аударманы дамытпасақ, әлемнен тысқары қалып қоямыз. Біз өзі аударманың не екенін білеміз бе?» – деп. Аударма дегеніміз – кілт. Халықтың санасын оятатын кілт. Таным теориясының негізінде өзге елдердің мәдениетін, әдебиетін, өнерін, өмірін, ой-санасын тану арқылы халық өзін танитын еді. Құнанбайдың сөзі бар: «Қақпасы ашық қорғанның қабырғасын сүзетін қай ақымақ»… деген (авт. Т.Әсемқұл «Құнанбай» к/ф). Біз осы қақпасы ашық есікке мұрнымызды шүйіре қарап, дамыған 30 елдің қатарында боламыз, әлемге таныламыз деп жүрген аңқау адамның кейпіндеміз. Аударма – әлемдік аренаға шығаратын қақпаның кілті. Мысалы, өзіңіз айтып отырған Халид Хуссейннің «Батпырауық қуған жан» (Бегущий за ветром) атты шығармасы Ауғанстандағы 70-80 жылдардағы діни ахуалдың бас-аяғы 5-10 жылда қалай өзгеріп, ақыр аяғында қандай трагедияға әкелгенін керемет жеткізген шығарма. Тоқсаныншы жылдары бензин таситын көліктің ішіне тығылып, шекарадан қашып шыққан бас кейіпкер Әмірдің өмірі бізге керек. Неге? Себебі, радикалды дін мәселесі бізде де бар. Ақылды адам өзгелердің қателігі арқылы тәлім алып, ағаттықтардан бойын аулақ ұстайды. Ал қателік жасап барып, үйренетіндер – ақылсыздар. Аударма саласын дамыту үшін арнайы орталық құрылуы қажет. Аудармашыларға стипендия не жалақы беру керек. Нақты принциппен құрып, мемлекеттік деңгейде қолдау көрсетіп, бір жүйеге келтірмесе, аударма дамымаса, әдебиетте де, мәдени салада да атымыздан ауып қала беретін боламыз.
– Жоғарыда Жүсіпбек Аймауытұлы жайлы айттық. Биыл Алашорда үкіметіне жүз жыл. Яғни мемлекеттілігімізге бір ғасыр толып отыр. Семейдей Алаш қаласында қандай шаралар қолға алынып жатыр?
Қарлығаш Әубәкірова, PhD доктор: Алаш десе түйсігіміздің беймәлім түйіршіктері сыр беретіндей. 8 минуттық сот отырыстарында ату жазасына кесілген арыстарды есіңе алып, әлі күнге дейін лайықты құрмет көрсетпегеніміз үшін іштей ұяласың. Алаштың 100 жылдық мерейтойына бәрі де атсалысқысы келеді. Бірақ билік тарапынан әлі кереметтей бір дайындықты да, құрметті де әзір көргенім жоқ. Ғалымдарымыз арыстардың рухынан ұялғандарынан конференция мен жиындарда ауық-ауық айтып қалатыны болмаса, әзір жабулы қазанымыздың қақпағы айқара ашыла қойған жоқ. Сол, қазақтығы бойына атаның қаны, ананың сүтімен сіңген аздаған ұлтқа жанашыр үлкендеріміздің арқасында ас беріліп, кішігірім кештер өтіп жатыр. Негізгі мерейтой күзге белгіленген дейді. Сол уақытты асыға күтудеміз.
– Университетте сабақ бересіз. Жастармен араласасыз. Бүгінгі студенттер қандай?
Қарлығаш Әубәкірова, PhD доктор: Мен Семейде Шәкәрім атындағы университетте Абайтану пәнінен дәріс оқимын. Әуел баста студенттер: «Бізге физик, химик, информатик т.б. Абай не үшін керек?» – дегенде, «Көріңіздер, ұнаса оқисыздар, ұнамаса көре жатарсыздар…», – деген едім. Кейіннен сол студенттерім: «Мұғалім, мерекеден мереке боп кетті, дәріс тыңдап, сабақ айтайықшы», – дейтін болды. «Қазіргі жастар кітап оқымайды» деген де бос сөз. «Қалауын тапсаң қар жанады» деген. Біз жастардың руханиятқа қызығушылықтарын оята алмай жүрміз, әйтпесе, солармен бірге күліп, әңгімелесіп, пікір алмасқанға не жетсін. Менің ұстаз болып қызмет етуімнің ең негізгі себепкерлері – осы жастар. Оларға деген сенімім кәміл, ықыласым ерекше. Мен олардың арқасында шәкіртке деген пейілдің қандай болатынын сезіндім, сондықтан жақсы көремін. Қас қабақтарын бағып, құлазыған көңілдеріне медеу болар рухани ілім берсем екен деймін. Қазіргі қазақ әдебиеті мен әлем әдебиетінің классикасын оқытуға тырысамын. Уақыттарың бар кезде босқа өткізіп алмаңдар, рухани қуатты адам өмірде байлыққа да, беделге де жетеді деймін. Себебі, байды жамандайтын кеңестік дәуір өтті, енді керісінше, ішкі және сыртқы байлықты тең дәрежеде игеретін жастар ғана қоғамның тірегі бола алады.
– Айтыс сахнасында қоғамдық проблемаларды жырға қостыңыз. Елдегі қоғамдық-саяси өмірді қаншалықты қадағалап жүрсіз? Не толғандырады?
Қарлығаш Әубәкірова, PhD доктор: Елден жырақ кеткен Толстой мен Ганди де, кесірім жұртқа тимесін деп ғұмыр бөлшегінің соңғы ширегін Саятқорада өткізген Шәкәрімді де саясат сырт айналып өткен жоқ. Сондықтан, белсенді боп бел ортасында жүрмесек те, қоғамдық мәселелерді назардан тыс қалдырмаймын. Кез келген жаңалықтарды ой құжырама салып, сараптап отырамын. Соңғы уақытта аса күрделі әрі өзекті мәселе ретінде латынға өту және дін мәселесін атар едім. Барымызды салып латынға жылдамдатып өтіп алсақ және дінді бір ретке келтірсек, адалдық принципін жүзеге асырсақ, біраз түйіннің күрмеуі шешілер еді деп ойлаймын. Бірақ негізгі бас қатыратын мәселем – білім жүйесі. Білім жүйесін ретке келтірмей, осы қалыпта кете берсек, «қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің» демекші, балалардың білімсіз, сауатсыз маман ретінде өмірге қадам басқанын қаламаймын. Әсіресе, биылғы 1-сынып бағдарламасы мен оқулықтарын қызыл сиямен түзейтін болсақ, сауат ашу оқулығының Қызыл кітапқа айналары сөзсіз! Интернет желісінде пост жазып, белсенді болмасам да, дұрыс ой-пікірлерге лайкымды басып, пікір білдіріп отырамын. Өзгесіне уақыт тапшы…
Сұхбаттасқан Қ. Тілеухан
