Қазіргі таңда ғаламторды пайдаланбайтын адам кемде-кем. Электронды БАҚ-тың жедел қарқынмен дамуы, толассыз ақпараттар тығынын ашқаны да ақиқат. Салдарынан ғаламтор парақшасында веб-порталдардың саны артты. Осы тұрғыда, әлемнің жаһандауына тікелей ықпал еткен интернет бетіне жаңа медианың көшуі, ақпартқа деген сұранысты арттыра түсті. Яғни, мұның өзі үлкен ақпараттық революция тудырды. Жә, бұл бөлек әңгіме. Біздің айтпағымыз сол ақпаратты таратушы сайттардың хал-ахуалы. Қазақ тілді сайт-порталдардың жай-күйі. Ендеше, саралап көрелік.
Тарих сыр шертеді
1994 жыл, қыркүйек айының 19-ы «Казнет» дүниеге келіп, алғаш рет «KZ» домені тіркелген еді. Ал 1994 жылдың соңында, алғашқы қазақстандық сайттар пайда бола бастады. 2004 жылы «Арқа ақпарат» сайты ғаламтор бетінде тың жаңалық ашты. Ол жерде саяси және экономикалық жаңалықтармен қатар, қазақ журналистикасы, публицистикасы тарихының белгісіз деректерін, бұған дейін зерттелмеген ағартушылардың шығармашылық жұмыстары да жарияланып тұрған. Ал 2005 жылдың мамыр айында тіркелген «Мәссаған» алғашқы ұлттық порталы танымал әлеуметтік желіге айналады. Ол жерде жаңалықтар жарияланып, музыкалық мұрағат, форумдар және қолданушылардың жеке беттері болды. Бір қызығы, 2009 жылы интернетте қоғамдық саяси бағыттағы небәрі 6-ақ сайт жұмыс істеген. Олар: abai.kz, egemen.kz, qazaquni.kz, turkystan.kz, zamandas.kz. Бұл тізімдегі сайттардың екеуі сол уақытта интернет жоба пішімінде болса, қалған төртеуі баспа басылымдарының электронды нұсқасы. Алайда соңғы жылдары сайттардың саны бес есеге дейін артып, газет-журналдардың электронды нұсқалары да көбейген.
Осылайша даму сатысынан өткен сайттар мен порталдардың саны күн санап артуда. Қала берді республикалық басылымдардың электрондық нұсқалары да шыға бастайды. Алайда сайттардың үздіксіз пайда болуы – саны көп, сапасы жоқтықтың жағдаятын тудыруда.
Қазақ сайттарының сапасы неге төмен?
Мамандар қазақтілді интернет қарқынды дамып келеді дейді. Алайда қазақ сайттары аз, оның арасында танымал, жан-жақты ақпарат беретіндері жоқтың қасы. Ресми деректерге сүйенсек, Қазақстанда орыс тілінде – 32 680, ағылшын тілінде 4500 сайт бар. Ал мемлекеттік тілдегі сайттар саны тіпті 4 000-ға да жетпеген. Кейбір ресми деректер бойынша, еліміздегі жүйелі түрде жұмыс істейтін қазақтілді 100 сайттың ішінде беделді деген небары 11 сайт бар екен.
Осыған орай интернет журналистиканың маманы Әйгерім Әлімжан: «Интернет журналистиканың негізгі мақсаты ғаламтор арқылы ақпаратты тез, жылдам, сапалы, сауатты халыққа жеткізу. Осы бағытты ұстанған интернет журналистика Қазақстанда кезең-кезеңімен дамып келеді. Даму бар жерде мүмкіндіктер де олқылықтар да болары сөзсіз. Жетістіктеріміз: әрбір телеарна, радио, газет-журналдар өздерінің интернет бетін жасақтап үлгерді. Тіпті аймақтық БАҚ-да интернет парақшаларын дайындап алды. Бірақ оқырман тарту, сайт қаралымы жағынан ақсап тұрғанымыз шындық», – деп веб-порталдардың даму қарқыны жайлы пікірін білдірді. «Сонымен қатар ақпараттық порталдардың орыс тіліндегі қаралымы артып тұр. Өйткені аударма ақпараттың көптігінен қазақ тілді интернет басылымдарға сұраныс аз. Сайттардың сапасы әр сайтта әртүрлі деңгейде. Сонымен қатар заманауи мультимедианы қолдану жағынан да көш ілгері деуге болады. Негізі рейтингтік сараптама жасау орталықтары қаралымы жағынан барлық сайтқа бірдей қарайды. Негізінен ақпараттық агенттіктер сайттары мен салалық журналистика сайттарына жекелеген рейтингтер жүргізілуі керек. Мысалы, қазіргі уақытта «біреудің тоқалы, киген қымбат тоны, мінген көлігі мен ішкен асы» деген сияқты тақырыптағы мақалалар көп оқылады. Бірақ бұл рухани дамуымыздың көрсеткіші емес. Сондықтан халық сұранысына сай ақпаратты жеткізу үшін мультимедиалық технологияларды игеру қажеттілігі туындап отыр. Сонда ғана сапалы контент жасауға болады», – деп қазіргі сайттардың сапасы жайында ойын білдірді.
Шындығында, интернет статистика орталығы Zero.kz-тегі мәліметтері бойынша бүгінгі таңда салыстырмалы түрде «танымал» қазақ тіліндегі қоғамдық саяси тақырыпқа маманданған интернет басылымдар бар. Бірақ атақты орыстілді қоғамдық саяси сайт Zona.kz-тің қолданушылары олардан 5 есе артық. Неліктен?
Біріншіден, интернетті қолданушылардың көпшілігі орыс тілді, қала тұрғындары.
Екіншіден, қазақ тілді қолданушылардың дені негізінен қоғамдық-саяси тақырыптарға аз қызығушылық танытатын жастарды құрайды.
Үшіншіден, қоғамдық саяси мәліметтерді қажет ететін елдің қоғамдық және саяси жоғарғы топ өкілдері өздеріне қажетті мағлұматтарды орыс тілінде алуды жөн көреді. Сол себепті, орыстілді БАҚ неғұрлым бәсекеге қабілетті.
Төртіншіден, сайттарды жарияланған ақпараттар легіне қарай лойалды, оппозициялық, бейтарап деп те бөліп қарастыруға болады.
Қоғамы қандай болса, БАҚ да сондай…
Қалай десек те, қазақ тілді интернет ресурстар саны жағынан артып келеді. Алайда ең негізі мәселе бұл емес. Ең негізгі мәселе – қолданушыларды қызықтыру, интернет-басылымдарды саяси мағлұматтарды алудың негізгі көзіне айналдыру мәселесі шешімін таппай отыр. Бірақ кейбір сайттар өз рейтінгілерін сақтап қалу мақсатында әртүрлі қитұрқы әрекеттерге барып жатады: жалған оқырмандар жасайды, өздері мәтіндерге пікір жазады.
Ал өз кезегінде сұрақ-жауап сайтының редакторы, блогер Ербол Серікбайдың айтары бөлек. Оның пікірінше, қоғамы қандай болса, БАҚ да сондай… «Біздің БАҚ елмен бірге, қоғаммен бірге дамып келеді. Бірақ өте қарқынды деп айта алмаймын. Мүмкін бұл мәселе нағыз өз саласының мамандарының аздығынан болар деп ойлаймын. Интернет журналистика сұранысқа қарай дамып отырады. Сөз бостандығы, азаматтық журналистика, микроблогингтің енді дамып келе жатқанында цензурамен кейбір блогтұғырнамаларды шектеу, интернет журналистикасының дамуын аздап шегеріп тастады. Көптеген журналистер дәстүрлі БАҚ-тан, интернет журналистикаға өткісі келмейді. Қазақ тілді жобаны жасап отырғаннан кейін мен де қандай да бір сын айта алмайтыным анық. Қарғаның көзін қарға шұқымайды емес, жалпы өзім жүргізіп отырған жоба да мінсіз деп айта алмаймын. Сондықтан барлығы мейлінше, білгенінше жобаларын жасауда. Алдымен сан, сосын барып сапа. Ал бізде сападан бұрын, сан жоқ. Қазақ тілді жобалар әлі де өте аз. Қазақстандағы орыс тілді жобалардың өзі, қазақ тілділерден 2-3 есе көп кезде сапа туралы сөз қозғау қисынсыздау. Бізде дін, тіл тақырыбын жаза беретін сайттар өте көп. Одан да салалық сайттар көптеп ашылса екен», – деп ойын ашық түрде ортаға салды.
Не десек те, қазақтілді интернет-аудитория қалыптасып, бүгінде олардың саны молаюда. Ғаламтор желісі қоғамдық пікір қалыптасуына ерекше ықпал етуде. Қазір бізде ақпараттық хаус кезеңі. Ақпарт тығыны толассыз ағылып, бейберетсіздікке ұшырауда. Бізге ақпаратқа деген талғамды арттыру қажет. Сондықтан да қай бағытта ақпарат берілсе де, ол қағаз бетінде, яки интернет парақшасында болсын, біз оны саралай білуіміз қажет. Себебі, қазіргі заманда ақпартпен сен айналыспасаң, ақпарат сенімен айналысатыны шындық.
Ақбота Ерболқызы
