Бізді табыстырған – халық әндері
…1948 жылы Ұлы Октябрь революциясының 31 жылдығына орай, колхоздың талантты жастары мен ұстаздар коллективінің қатысуымен концерт ұйымдастырылды. Біздің алғашқы таныстығымыз осы ұлы мерекеден басталды. Мұқағали музыканы жақсы түсінетін және де тамаша қоңыр даусымен халық әндерін төгілтіп тұрып айтқанда еріксіз тыңдап қаласың. Бізді табыстырған да сол халық әндері ғой. Ән айтқанда жүзі гүл жайнап, көзі от шашып тұрғандай әсер береді. Ал 1948 жылы Мұқағали біздің ауылға ауылдық советтің секретары болып келді. Сайлау науқанында агитатор болғандықтан, Мұқағалимен аз уақыттың ішінде-ақ жақсы таныс болып алдық. Ол маған өлеңмен хат жазатын. Өлеңдері лаулап жанып жатқан от секілді, сол оттан жынды көбелек сықылды айналып шыға алмай қалдым. Ақырында 1949 жылы оқушылардың көктемгі демалысында екеуміз қосылдық. Үй болдық. Мұқағали жеке отау болғанына, ешкімге тәуелді емес, өз алдына ошағы болғанына қуанып жүрді. Еркекшора болып өскен маған үй болу оңайға түскен жоқ, бірақ екі енем де, екі қайным да мені қатты сыйлады. Үстімнен құс ұшырғысы келмеді…
Білікті, жалынды мұғалім бола білді
… Мұқағали уақытты босқа өткізбей, орысша-қазақша сөздіктер тауып келіп, сөздіктер арқылы орысша білуге ден қойды. Көп қиналатын, сонда да оқудан жалықпады. Ара-арасында өлеңдерін жазып қояды. Алғаш өлеңдерін оқысаң, ұяла ма, қызғана ма, жаратпайтын. Сондықтан біз өлеңдерін көрсетпей оқып, жымын білдірмей, орнына қайта қоямыз… Қарасазда үлкен почта бар. Мұқағали осы почта арқылы «Тамаша адамдар өмірі» сериясындағы кітаптарға жазыла бастады. Орыс ақын-жазушыларынан А.С.Пушкинді, М.А.Шолоховты, Ф.В.Гладковты, А.Фадеевті, В.В.Маяковскийді, А.А.Сурковты, М.Горькийді, Л.Н.Толстойды, С.Есенинді, А.Блокты, К.А.Фединді, Л.М.Леоновты, И.Г.Эренбургті, А.Т.Твардовскийді т.б. алдырып оқып жүрді. Шетел әдебиетінен Бальзак, Ги де Мопассан, Джек Лондон, Гегель, Гейне, Гете, Дюма, Гюго, Байрон, Стендаль, Э.Понье т.б. шығармалары келіп жатты. Шекспирді, Бальзакты қатты ұнатты. Мұқағалидың алғырлығы, зеректігі сондай – ұлы ақын-жазушыларды оқығанда бірден түсініп, бізге де қазақшаға аударып айтып беретін. Әсіресе Пушкинді, Есенинді, Блокты өте жақсы көрді.
Кейде Чехов кейіпкерлері болып ойнап, қырық құбылғанда артистік қабілетіне таңданамыз. Семьямызбен қарық болып күлкіге кенелеміз. Мұқағали сабақ бергенде де оқушыларды қатты еліктіріп, жоспарын жеңіл түсіндіретін. Оны оқушылар өте жақсы көрді. Мұғалім болғанда да жай мұғалім емес, оқушыларды өзіне тарта білетін, әртүрлі әдістерді пайдалана білетін білікті, жалынды мұғалім еді. Жалпы, Мұқағали қайда жұмыс істесе де, өзіне сөз келтірмей, сенімді ақтай білетін адам еді…
Мебельді ауыстырып қоюды жақсы көретін
… Мұқағали орны бар, еңбегі бар ақсақалдарды қатты сыйлап өтті, алдынан кесіп өтпей, сол адам өткенше күтіп тұратын. Мінезі өте тік, кей адамдар осы үшін де оған қарсы тұрды. Анда-санда Мұқағалидың тік мінезіне менің мінезім де сайма-сай келе кететін. Екеуміз аяқастынан «тіресіп» қаламыз. Бірақ ол райынан тез қайтады. Ақкөңіл, ақ еділ емес пе, үй ішіне кек сақтауды жек көрді. Көбінесе мұндай тіресу бірдеңе жетпегендіктен туатын болу керек. Ол үнемі мебельді ауыстырып қоюды жақсы көретін. Көп мебеліміз жоқ. Мен мектепке жұмысқа кетсем, балаларға столдарды сүрткізіп, орындарын ауыстырып қойыпты. Бірде осындай ауыстырудан кейін бір жолдастың әйелі келіп еді:
– Немене, мебель алғансыңдар ма?– деп жан-жағына қарап қалды.
– Жоқ, ә. Бұл Мұқағалидың жалыққанда істейтін бір физкультуралық жаттығуы ғой,– деп шынын айтып едім, Ғайни қатты таңданып қалды.
Балаларын көргенде майдай еритін
Мұқағали бала ұстауға да, күтуге де шебер болды. Шолпанымыз туған соң мен бір жылдан кейін жұмысқа шығып кеттім. Соны әкесі мен балалар күтіп, мені іздетпеді. Мұқағали балаларын жанынан бетер жақсы көрді. Даладан қандай ашуланып келсе де балаларын көргенде майдай еритін. Төрт перзентінің маңдайынан шертпей өтті. Айбар деген баламыз өте қыңыр, шатақ болып өсті, бірақ Мұқағали Айбар десе, ішкен асын жерге қойды, тіпті оның сондай шатақ мінездеріне сүйсініп отыратын. Ең кішкенеміз Шолпан деген қызды «Менің кішкентай поэзиям» деп кетті. Мұқағали өлең жазумен бірге шахматты, аңға шығуды, балық аулауды өте жақсы көрді.
Бір жылы балалардың көктемгі демалысында Мұқаң желігіп, «Қапшағайға барып балық аулап келем, балаларыма теңіз көрсетем» деп болмады. Балық аулайтын неше түрлі құралдар сатып алды. Азық дайындап бердім. Балаларын ертіп, автобуспен Қапшағайға таңертең кетті. Кешке жақын шаршап-шалдығып бәрі үйге келді. Барса, Қапшағай көкпеңбек мұз, қатып жатыр екен. Міне, осындай бір әпендешілік болғаны бар…
Ауырмай, сау отырған бостау кездерінде дұрыс, дәмді тамақ ішуді жек көрмейтін. Көңілі келсе, палау басатын. Оны Бұхар палауы, Наманган палауы деп ат қойып, жетіспеген жерлерін, дәмділігін, сұлулығын сөзімен толтырады. Үйдегі сынған нәрсені бабына келтіріп жөндеп те жіберетін. Мұқағали анда-санда балаларына да, үлкендерге де көрсетпей насыбай ататын-ды. Ал үлкен шығармалар жазғанда тамақты да, басқаны да ұмытады. Есіне салып, әлсін-әлі шақырып, дастарқан басына сүйрегендей етіп әрең келтіресің.
Жас ақындарды топ-тобымен ертіп келетін
Мұқағали өзі қатарлы білімді адамдармен тез тіл табысып, достасып кететін. Бірде Қалжан Нұрмақановты үйге ертіп кеп бізбен таныстырды. Бірде Қажығұмар Қуандықовпен бірге келді. Ол кісіні «қазақтың тұңғыш зерттеушісі» деп таныстырды. Әнуарбек Дүйсенбиевті де әрі құрдасым, әрі туысым деп жақсы көруші еді. Әнуарбектің «Қаһарман қорған» деген жыр кітабы баспадан жаңа шыққан екен. Екеуі кітапты алып, біздің үйге кеп жуып жатыр. Кетерде бізге біреуін тастап кетті. Онда: «Мұқашқа! Бір-бірімізді өзімдей түсінетін ұлы туысыма! Алтын құрдасыма! Іздейтін жалғыз бауырыма! Ә.Дүйсенбиев» деп жазылған қолтаңбасы тұр… Шәміл құрдасын да ұнататын. Бәрі де арасына бір жыл, екі жыл салып қайтыс болды, қайран боздақтар!
Орыс жолдастары да болушы еді. Геннадий Кругляков деген ақын келіп жүретін. Оған бір жинағын аудартпақ болды, кей жерде аударма Мұқағалидың көңілінен шықпай жататын. Кейін «байтал түгіл, бас қайғы» болды да кетті. Сергей Киселев деген әрі жас, әрі жақсы талантты ақын болды. Оны да әкеліп жүрді. Украин ақыны Е.Летюк, ақын А.Елковтар да Мұқағалидың дархандығына бас иді.
Мұқағали, әсіресе, өзінен кейінгі сөздің қадірін білетін студенттерді, жаңа жаза бастаған жас ақындарды топ-тобымен ертіп келетін-ді. Мен басқа ештеңе болмаса да, қысы-жазы арпадан, тарыдан көже ашытып қоям. Мұқаң жаңағы жүрегінде алауы бар жастарды үйге кіргізіп, қатарлап отырғызып қойып, «мынау көже – атаңның асы, іш!» деп беріп жатады. Жасыратыны жоқ, көңілдің хошы жоқта бәрін қуып шығам. Оны Мұқаң есептемейді, кек тұтпайды, ертесінде нөкерлерін тағы ертіп келеді. Балалар қалай болар екен деп, есік жақта иіріліп тұрады. «Ой, қызталақтар! Жоғары шығыңдар! Жеңешең оттай береді, оған қарама!»– деп ашыған көжесін беріп жатады, дарханым. О да бір қатты сағындыратын дәурен екен ғой!
Күзді қатты ұнатты
Мұқағали өлеңді көбіне түнде жазатын. Ертесіне бізге «бүгінгі жоспар орындалды» дейді. Бұл «өлең тыңдауға келіңдер» деп шақырған белгісі еді. Өлеңінің бірінші сыншысы да, тыңдаушысы да өзіміз боламыз. Ақын жас бала сықылды ғой. Мұқағалиға «Анау сөзің керемет! Осындай халықтық сөздерді қайдан таба қоясың?» десек, соған да мақтанып қалатын. Сондай айдарынан жел ескен алып Мұқағалиды ренжітіп, жетімсіретіп қою оңай еді…
Айнымайтын, айналмайтын, ашуланбайтын серігі, досы – өлеңі еді. «Өлең жазғанда бір жасап қалам» дейтін. Өлеңін оқығанда даусы кең, шалқып-тасып жатады, әр сөзі түсінікті. Өлеңін көңілді отырғанда ғана оқитын, дауыста ешбір мүкіс жоқ, өзі қандай зор болса, даусы да сондай таза, мөлдір, еріксіз ұйып тыңдап қаласың. Жыр жазған дәптерлерін жетісіне, айында бір қарап, аялап, түгендеп, қайта оқып, кейіннен жетпеген жерін қайта жазып, түзетіп, реттеп қоятын-ды. Мұқағали алғашқы жылдарда өлеңдерін ептеп түзейтін, ал кейінгі жылдары өлеңді алдын ала ойлап-толғап алып, дәптерлерге бірден жазып тастайтын. Жазуы өте сауатты, түсінікті болатын-ды. Өлеңді көбінесе күзде, қыста өндіріп жазып тастайтын. Мұқағали күзді қатты ұнатты…
1974-1975 жылдары жиі-жиі ауырып, емханаға түсіп жүрді. Емханада жатса да, сәл айыға бастаса қолына қаламын алып, өлең жазуға кірісіп кетеді. Сондай кездерде алты, жеті, кейде сегіз өлең жазып тастаған күндері де бар екен.
– Өлеңді аурулар тынышталып, ұйқыға кеткен соң асханаға барып жазамын. Менің кабинетім – аурулар асханасы,– дейді.
– Өзіңді-өзің күштей бермесеңші, демал, алдымен науқасыңнан айық, өлең қайда қашар дейсің,– деймін емханаға барған сайын.
– Мен өлең оқумен, өлең жазумен ауруымды емдеймін. Өлең жазғанда бар ауруды ұмытқандай боламын. Құдайың қолыма қалам ұстауға шамамды келтірсе, өлең өз-өзінен нөсерлеп төгіліп жатады,– дейтін. Мүмкін, өлер уақытының тақап келе жатқанын, бәрі есепте екенін білді-ау деп ойлаймын. Өзінің көзі тірісінде жеті жинағы,1976 жылы март айының ортасында таңдамалысы жарық көрді. Оның өзіне тиісті онын үйге алып келіп, қуанғанын айтпаңыз!
Жазушылар одағын Мұқағалидай сүйген адамды көрмедім
Мұқағали Жазушылар одағын өзінің жылы ұясындай, жығылса сүйейтін, қысылса көмектесетін туған ағасындай, кең тыныс алатын ақ ордасындай көрді. Жазушылар одағы есіне түссе, «Одаққа барам» деп, жазып отырған өлеңін тоқтатып қойып, дереу жиналып шығып кететін. Өстіп, «Одағым, одағым» деп өтті Мұқағали. Жазушылар одағын Мұқағалидай сүйген адамды көрмедім. Мұқағали кірпігі әрең қимылдап, емханада жатыр. Әбден арыған. Сөйлеуге де шамасы жоқ. Сөйтіп жатып бар күшін жинап, соңғы рет сөзге келді: «Лашын, такси әкел, Одаққа барайық… Балаларым жас еді… Бітпеген жұмыстарым бар еді…» – деп сыбырлап әрең-әрең айтып шықты. Міне, қасірет деген көзіме жаңа көрініп тұр. «Мұқағалиды көретін көзім әзір соқыр боп қалсашы!» деп еңіреп тұрмын. Айтуға тілім жетпейді дәл мына сұмдық суретті. Мұқаңның айтқанын емдеуші дәрігерге айтып едім, «Сіздің есіңіз дұрыс па, мынандай жағдаймен ауруды таксимен алып жүрем дегеніңіз надандық қой, одан да жақындарыңыз болса, хабарлай беріңіз»,– деп сөзімен, пейілімен емдейтін дәрігерім төбемнен қос жұдырықпен бір-ақ соғып, шала өлтірді. Сүмірейіп, өлігімді сүйреп үйге жеттім. Ертесінде тілі мүлде жоқ боп қалды да, түн ауғанда қайтыс болды.
Мұқағали тілі – бай халық тілі еді. Ол халқын қалай сүйсе, халық та оны солай сүйді…
(…толық нұсқасы «АҢЫЗ АДАМ» журналы,
№3 (15) Ақпан 2011 жылғы санында)
(«Мұқағали: Күнделік», Алматы, «ҚазАқпарат», 2009 ж)
Ықшамдап дайындаған Сабина ЗӘКІРЖАНҚЫЗЫ
Тамаша!