Қажет Андас, Ілиястанушы: Ілиястың атын қобызшы Молықбай қойған

Ілияс Жансүгіров,
ақын, қоғам қайраткері
(1894 – 1938)

• Қажет аға, әуелі әңгімемізді Ілияс ақынның балалық шағынан, өскен ортасынан бастасақ

Ілияс Жансүгіровтің 1928 жылы Мәскеуде жазылған өмірбаяны Мемлекеттік орталық мұрағатында (ҚРОММ) қолжазба түрінде сақталған. Осы өмірбаянда: «Менің өскен жерім – Жоңғар Алатауынан аққан, Балқашқа құятын Ақсу өзенінің бойы. Әзіргі атпен 4-ауыл, Ақсу болысы, Талдықорған үйезі, Жетісу губерниясы. Ел жөнінен: Орта жүз найман, матай, аталық, қайнар деген рудан. Әкем – 9 ата.
Жансүгір… әкем. Көзі тірі. Жылы – жылан. Биыл 71-де. Жарым көшпелі, Жұқана шаруа. Намазды «дұрыс оқырлық» мұсылманшасы бар. Ескі пікірлі адам. Менің жылымды «жылқы» дейді. Онысы 1894 жыл болады. Жазға салым туыппын. Ел ішінде туған ай, күнді, салыстырғанды қайдан табарсың! Анамды аз білем, 4 жасымда жетім қалдым»,-деп жазылған. Бұл ақының ататегі, туған топырағы жайлы өзі қалдырған ең құнды дерек саналады.
Енді бір деректерде Ілиястың атын қобызшы Молықбай қойған деседі. Молықбай – Ақсудағы патша отаршылдарына қарсы тұрған, қудаланған адам. Молықбай күйші дінге берік, ділі таза адам болған. Ол Семейде жасырынып жүрген жерінен ауылына шақырып, баласының атын қойдырмақшы болған Жансүгір досының тілегін жықпайды. Сондықтан сәбиге «Қызырілияс» деп азан шақырып ат қояды. Қайнағаларының атын атамайтын жеңгелері «Қызыр» деген қосымшаны алып тастап, нәрестені Ілияс деп атайды. Қысқасы, «Қалқаман-Мамыр» кітабындағы «Қызырілияс» есімі – сол шындықтың бізге жеткен белгісі. Бұл есімді «Мамания» мектебіне түскенге дейін қолданады да, кейін Біләл Сүлеевтің ұсынысымен атын Ілияс деп атайды. 2014 жылдың көктемінде Ақсу ауданына барған іссапарымда ақсулық ақсақалдардан да осы жайлы сұрап көрдім. «Үлкендерден естігенбіз, бірақ есімізге түсіре алмадық», – деп жауап бергендер болды. Сондықтан бұл тақырып әлі де зерттеуді қажет ететіні анық.

• Біләл Сүлеев, Мұхтар Әуезов, Ілияс Жансүгіровтердің бір-бірімен байланысы туралы айтылғанда ұдайы Фатима апамыздың есімі аталады. Ал олар шын өмірде қандай ортақ рухани үндестікті мұрат тұтқан жандар еді,
• Ілиястануда осы күнге дейін мына бір мәселенің басы ашылмай келеді. Ол – Фатима және Біләл, Ілияс, Мұхтар арасындағы адами қарым-қатынас. Шындығында, Фатима апамыз қазақтың жоғарыда аталған үш алыбымен неке қидырып, ұрпақ сүйгенін бәріміз білеміз. Бірақ осы күнге дейін біз осы үш алыпты бірімен-бірін байланыстыратын жолды Фатима апамыздың өмірінен ғана іздеп келдік. Мен Ілиястың 20-30 жылдардағы газет-журнал-дағы еңбектерін, ел арасынан жинаған аңыздарын, экспедиция барысындағы қолжазбаларын оқып отырып, үш алыптың ортасындағы байланыстың тамыры тереңде жатқанын және көзқарастарының бір арнада тоғысатынын аңғардым. Нақтырақ айтқанда, олардың арақатынасына Фатима апамыздан гөрі, азаматтық ұстанымдары мен ұлттық мүдде жолындағы күрескерліктері себепкер болған. Біләл Сүлеев пен Ілияс Жансүгіровтің азаматтық тұрғыдағы жақындығы 1914 жылы «Мамания» мектебінде басталады. Осы кезде Біләл Сүлеев Ілиястың ұстазы ретінде оған көптеген ақыл-тәжірибе үйретеді. 1917 жылы Біләл Сүлеев Ақсу ауданының Жартоған деген жерінде ауыл мұғалімі болып жүрген жас Ілиясты Алматыға шақырып, Жетісу – Семей өңіріне аттанған экспедицияның құрамына қосады. Ілиястың мұрағатта сақтаулы қолжазбасының кейбір тұстарынан білгеніміздей, Біләл Ілиясқа екі тапсырма жүктейді. Бірі – қазақ ақыны Абай туралы мәлімет жинап қайту болса, екіншісі, Семейдегі Әуезұлымен кездесу. Яғни Мұхтар Әуезовтің «Алаш» партиясындағы ықпалын пайдаланып, аталмыш партиямен қарым-қатынас орнатуды көздеген. Бұл жолы Ілияс Біләлдің екі тапсырмасын да толығымен орындайды. Абай жайлы тың деректер жинаумен қатар, Мұхтармен танысып, оның көмегімен «Сарыарқа» газетіне «Тілек» атты өлеңін жариялайды.   Қазақ оқығандары арасында 1918 жылдары араб және латын әліпбиінің қайсысын қолдану керектігі туралы пікірталас туындайды. Осы тұста Ілияс араб әліпбиін қолдаса, Мұхтар бірден латыншаға көшу мәселесін көтереді. Осыған қатысты ойларын екеуі де «Абай» журналына жариялап, көптің талқысына ұсынады. Екі айрылған пікірге ара ағайындық танытқан Біләл Сүлеев «Абай» журналының 1918 жылғы 12 нөмірінде журнал редакциясы атынан Ілияс пен Мұхтарды ынтымаққа шақырып, хат жазады. Үш алыптың ортасындағы қарым-қатынас, міне, осылай Фатима апамыздан бұрын қалыптасқан. Кейін де бұлар сан рет шығармашылық ізденіс жолында бір-біріне қол ұшын беріп келген.

Ілиясқа «жапонның тыңшысы» деген айып тағылған

• Сіз «Ілияс қазақтың ең алғашқы кәсіби журналистерінің бір болған» деген пікірдесіз. Бұл тұжырымды қандай деректерге сүйеніп айтып отырсыз?
  – Ақын-жазушылар өмір мен шығармашылығын зерделей жүріп, деректерді анықтап, өтірік кетіп қалмас үшін әлденеше саралап, талдау жасағанда біздер бір маңызды жағдайды елеп, ескере бермейтінімізді аңғардым. Расында, мәртебесі бөлек қаламгерлердің көпшілікке көрініп, үлкен әсер ететін, өз дәрежесінде бағасын алатын сүйеніші мен сенімді серігі баспасөз екендігі ойға келе бермейді. Тек қай басылымда, қай кезде, қандай жазбасы жарияланғанын көрсете салумен шектелеміз көбінде. Қай ақын, жазушы болсын оның алғаш қанат қаққаннан бастап өсіп, дәрежесі, аты биіктей беруіне қандай мүмкіншілік берді дегенге көңіл аудара қоймаймыз. Бұл – Ілиястану мәселесінде де өзекті жағдай. Журналистика саласында әрбір журналистің тырнақалды публицистикалық еңбегінің қалай жарық көріп, оқырманға таныс болғаны жиі талқыланып жатады. Оның да өзіндік себебі бар шығар. Сондықтан біз де Ілиястың журналистік қырын ашу үшін ұлы тұлғаның алғашқы туындысының қайсы басылымда, қашан, қалай жарияланғанын іздестіре бастадық. Осы мақсатпен Ілияс жайлы жазылған еңбектерді парақтап жүріп, қайшылыққа толы пікірлерге кездесіп қалдық Соның бірінде академик Мұхаметжан Қаратаев «Саңлақ ақын» атты еңбегінде («Даланың дарқан дүлдүлі», 2012 жыл, Астана атты топтамаға енген): «1920 жылы Ілияс Ташкентке барып сондағы мұғалімдер даярлайтын қазақ-қырғыз институтының екі жылдық курсына түсіп оқиды. Осы екі жылда жазған дүниелерін «Тілші», «Кедей еркі» газеттеріне жіберіп бас­тырып тұрады. Соның ішінде айрықша атап айтуды қажет ететін өлең 1920 жылы «Тілші» газетінде ең алғаш жарияланған «Ортақшыл партия» деген өлеңі», – деп жазады. Расында, «Ортақшыл партия» өлеңі Мұқаметжан Қаратаев айтқандай: «Қазақ поэзиясындағы коммунистік партия тақырыбына жазылған алғашқы өлеңнің бірі». Алайда ­біз іздестіріп жүріп аталған өлеңнің 1920 жылы емес, «Тілші» газетінің №12, 1923 жыл, 16 январь, сейсенбі күнгі нөмірінде «Матай» деген қаламатпен жарияланған нұсқасын таптық та, академик Қаратаевтың осы тұста қателесіп отырғанын аңғардық. Себебі «Тілші» газетінің алғашқы нөмірі 1922 жылы тамыз айында басылып шыққан еді. Сондықтан 1920 жылы жарыққа шықпаған «Тілші» газетінде Ілиястың тырнақалды туындысының болуы мүмкін емес деген қорытындыға келдік. Осыдан кейін Ілиястың журналистік қырын біраз зерттеген Темірбек Қожакеевтің еңбектеріне ден қойдық. Ғалым «Журналист Жансүгіров» атты еңбегінде: «Ілияс Жансүгіров 1920 жылы Верныйдағы мұғалімдер даярлайтын үш айлық курста 15 күн-ақ оқыған соң, ауыз әдебиетін жинақтайтын экспедицияға қосылып, Жетісу өңірін аралауға шығады. Сол сапарында Ташкентке тап болып, мұнда бір қыс оқиды. Десе де, сол жылдары оқи жүріп, Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетіне корректор болып орналасады. Сонымен қатар «Жас Алаш» газетін шығаруға белсене араласады. Осы газеттің 1921 жылы 22 наурызда шыққан тұңғыш нөмірінің бас мақаласын «Жас замандастарға» деген тақырыппен Ілияс жазады», – деп көрсетеді. Ілияс Жансүгіровтің журналистік қырын толық болмаса да белгілі деңгейде көрсете алдық деп есептеуге болады. Бір ауыз сөзбен айтқанда, Ілияс қазақ баспасөзінің ең алғашқы кәсіби журналисі. Сондықтан мүмкін болса, журналистерге Ілияс атындағы ең бір мәртебелі атақ тағайындаған жөн.
  –1937 жылы ақын тұтқындалды. Ал 1938 жыл ату жазасына кесілді. Сол кезде НКВД Ілиясқа қандай айыптар тақты?
  – Біз мұрағаттағы іс парақтарынан Ілиясты тергеу барысында оған «жапонның тыңшысы» деген айып тағылғанын білдік. Шындығында, Сәкенге ағылшынның, Бейімбетке француздың тыңшысы деген айып тағылған екен. Мұрағаттағы және баспасөздегі Ілиястың қолжазбаларын зерделеу барысында бір қызық жағдайға тап болдым. Өйткені «Тілші» және «Еңбекші қазақ» газеттерінің сарғайған сандарын ақтарып отырғанда «Шетел» жаңалықтары деген айдармен берілетін саяси шолуларды көзіміз шалды. Онда Жапония сияқты Азиялық мемлекеттер мен өркениетті Еуропа елдерінің мәдениет, экономика тағы басқа да саладағы жаңалықтары мен тәуелсіздікке жету жолындағы күрестері жазылып, оқырманға түсіндіріліп отырған. Яғни Ілиястың жапондықтардың мәдениеті мен тарихы, өнері мен өрлігі туралы көбірек жазғанын байқаймыз.

Елдос Тоқтарбай, әдебиеттанушы:
Ілияс «Мамания» мектебінде Б.Сырттанұлының Петербордан әкелген кітаптарын оқып өсті

• Елдос, І.Жансүгіров «Мамания» мектебіне қай жылы оқуға барды?
• Қазақ поэзиясының құлагері – Ілияс ақын Жансүгіров дүниеге келген Ақсу жұрты – Жетісу өлкесінің табиғаты шүйгін, емдік суының қасиеті зор, шипалы аймақ.ХІХ ғасырдың соңында бұл аймақта қазақ даласындағы екінші ірі мектеп саналатын, Жетісудағы алғашқы мектеп «Мамания» ашылды. Осы тұста Ұлы Жібек жолындағы керуен сарайдың өркениеті асқан, еуропалық мәдениетке икемделген Қарағаш қалашығы салынып, Ақсу-Қапал уезіндегі қазақ, орыс балаларының сауатын ашуға үлкен үлес қосқан-ды. Ал 2019 жылы бұ мектептің ашылғанына 120 жыл толады. Демек, осыдан тура 120 жыл бұрын, 1899 жылы күллі қазақ даласына жомарттығымен аты шыққан Маман қажының балалары Тұрысбек, Сейітбаттал және Есенқұл қажылардың ұйымдастыруымен мектептің қазығы қағылып, өз жұмысын бастайды. 1903-1904 жылдары Қарағаш қаласындағы бұ мектептің ғимараты, жатақханасы мен кітапханасы, асханасының құрылысы толық аяқталып, мектеп кешені ретінде өз ауқымын кеңейткен еді.
  Ілияс ақын шәкірт ретінде мектеп партасына 1910 жылдары отырған. Яғни Ілияс – «Мамания» мектебінің ең алғашқы оқушыларының бірегейі. Алты жасында әріп танып, сауатын ашқан Ілиястың өскен ортасы Алаш рухымен қуаттанған интеллигенция өкілдерінің жиі бас қосатын ортасы болған. Мәселен, бұ жылдары атақты заңгер, Алаш қозғалысының белді мүшесі, Санкт-Петербор университетін үздік тәмамдаған Жақып Ақбайұлы «Қарқаралы петициясы» бойынша сотталып, Қапалға жер аударылған болатын. Ал Барлыбек Сырттанұлы – осы Қапал уездінің төл тумасы, осы өлкеден шығып, жоғары білімді игерген алғашқы қазақ баласы. Ол – Петербор университетін алтын медальмен тәмамдаған, сонан соң Алаш қозғалысының Орталық тұлғасы болды. Жұртына дәулетімен қызмет еткен алаш ақсүйектері Тұрысбек, Сейітбаттал, Есенқұл Маман балалары әке өсиетіне адал болып, еліне зор үлес қосты. Осы жаны жайсаң жандардың ауылына алаш зиялысы Міржақып Дулатұлы, Барлыбек пен Тұрлыбек Сырттанұлы, Жақып Ақбайұлы, Мұхамеджан Тынышпайұлы, Көлбай Тоғысов сияқты элита мүшелері келіп, әңгіме-дүкен құрып, оқушылармен жиі-жиі кездесіп тұрған. Маман балаларының құтты қонағы болғандардың бірі Әсет ақын Найманбайұлы еді. Әсет ақын өз еліне сыймай, Маман ауылына келіп, екі жылға жуық тұрақтайды. Әсеттің бұл елге келуі Ілиястай болашақ алдаспан ақынның өсуіне, оның талантының ашылуына сеп болған. Бұл өлкеде атақты қобызшы Молықбай шал Байсақұлы, Қуат Терібаев сынды арыстар да тұрған. Осындай мәдениетті адамдардың ортасында жүріп, олардың сөзін тыңдап, өнеге алған Ілияс ақын жасынан сөзге жүйрік еді.
•  Ілияс мектепте қандай оқушы болған?
•  Ілияс мектепті өте жақсы оқыған. Ол оқуға ынтық, алғыр оқушы болған екен. Оны қолымыздағы архив деректері айғақтап отыр. Алла қаласа, келесі жылы «Мамания» мектебінің мерейтойына орай осы мектептің тарихы туралы бір шағын зерттеу дүниемізді әлеумет назарына ұсынсақ деген ниетіміз бар. Сонда осы Ілияс ақынның оқу үлгерімі туралы да айтылады.
•  Бала шәкірт «Мамания» мектебінде қандай ұстаздардан тәлім алды?
• Сөз басында айтқандай, «Мамания» мектебі жаңа заман икеміне сай формада өз жұмысын бастаған. Мектептің оқу бағдарламасы мен дәріс ережелері Уфадағы «Ғалия» медресесінің негізіне сай жасақталған. Мектепте ұл балалар бөлек, қыз балалар бөлек оқыған. Онда діни сабақтармен қатар дүние ілімдері (ана тілі, есеп-қисап, жағырапия, орыс тілі, латын тілі т.с.с.) оқытылған. Жәдитшілдік іліммен оқытылған бұл мектепте Каир университетінің түлегі, ХХ ғасыр басындағы қазақтың оқыған азаматы Ғабдолғазиз Мұсағалиев, қазақ даласына әсем дауысымен танылған әнші Майра Уәлиқызы, мектеп директоры қызметін атқарған, қазақ оқымыстысы Мұстақым Малдыбайұлы, оның жары Есенбике сынды оқытушылар дәріс оқып, шәкірттеріне, ауыл балаларына азамат болып қалыптасуына үлес қосқан. Бұл мектепте 1910 – 1914 жылдары оқымысты Барлыбек Сырттанұлы да оқытушы болып, орыс тілі мен құқық негіздерінен дәріс оқығаны бар. Мырзабек Дүйсенов ағамыз құрастырған «Азамат ақын» деген естелік жинағында Мәрзия Ильдарованың Ілияс туралы жылы естелігі бар. Сонда мынадай бір оқиға айтылады: Ілияс «Қайнар» мешітінде жасырылған ескі кітаптарды оқып отыр екен. Әлгі қыз: «Бұл қандай кітап? Мынадай классикалық әдебиеттер қайдан келген?», – деп сұрағанда, Ілияс: «Бұл – Барлыбек Сырттанұлының кітаптары. Ол Петербордан әкелген», – деп сөзін қысқа қайырған. Мен бертіндері Барлыбектің үлкен баласы Кәкенің күнделік дәптерімен танысқанымда, әкесінің Петербордан екі мыңға жуық кітап әкелгенін, кейін оның қызығын көріп, жата-жастана Ілияс оқығанын айтқан екен. Міне, Ілиястай ақынның дүниетанымына, көзқарасына Барлыбектің қосқан үлесі осындай. Ілияс сол «Маманияда» оқып жүріп-ақ Байрон, Шиллер, Гете, Шекспир, Пушкин, Гоголь, Толстой сияқты әдебиет шеберлерінің кітаптарын Барлыбектің жеке кітапханасынан сіңіріп оқыған екен.

                          Фатима Ғабитова, ақынның жары:
Ілияс тұтқындалатын күні Мұхтармен ұзақ әңгімелесті

1937 жылы тамыздың он бірінде Жазушылар одағының парторгы Әбдіқадіровтің шақыру телеграммасын Дегерестегі жайлауда алдық. 13-ші күні Алматыға келдік. Біраз жазушылардың тұтқындалғанын естідік. Көңілді қорқыныштың күдігі биледі. Ілияс үйден шығып кетіп, бірер сағаттан кейін Мұхтар Әуезовпен бірге келді. Өңдері суық, қабақтары қатулы. Үшеуміз түскі тамақты үнсіз іштік. Ілияс пен Мұхтар жұмыс кабинетіне оңашаланып ұзақ әңгімелесті. Күн қасқарая біз Мұхтарды шығарып салуға көшеге шықтық. Екеуі тағы да әңгімелерін жалғастырды. Мен кібіртіктеп, жүрісімді баяулаттым… Ілияс пен Мұхтар күн батып, кеш қарайсада көшеде ерсілі-қарсылы ақырын жүріп, арасында тоқтап-тоқтап, бір-бірлерінен көз алмай қарасқан күйлері ұзақ әңгімелесті. Түрлерінде бастарына түсіп, иықтарынан басқан қасіреттің нышаны бар.
Өмірлеріне қауіп төнген кезде адамдар аз сөйлесе де, шын сөйлейді. Өмірдің мағынасына үлкен мән беріп, қатер төнген әр сағатын қадірлей алады. Тағдырларының ауыртпалығына жәй көндігіп қана қоймайды, адамгершіліктің бет-пердесін сақтауға тырысады. Шынайы аманат та осындайда туатын шығар. Жайшылықта сөздеріне араласып, дастарқан басына шақыра беретін ерке келіншек болсам да, қастарына баруға батылым жетпеді. Қоғамды жайлаған қасіреттің қара бұлты қоюланып, менің үйіме де келе жатқанын сезіндім… Қорқыныштан бойыма біткен нәресте де шошынып, іштей тебісін қоймады. Кезінде қызылдардың әскерінен, большевиктерден Қапалдан Ақсуға қашып босқанымыздай бар сана-болмысымызды үрей билеп, тынысым тарылып, кеудем ащи бастады. Шошындым… Денем өздігінен мұздап, жүрегім суып, қалтырауға айналдым…
НКВД-ның жаналғыштары түнде келді. Тұтқындау жөніндегі қағазды көрсетер-көрсетпестен үйдің астан-кестеңін шығарып, тінтуге кірісті. Байғазыдай бәленің бәрін болжайтын НКВД-ның жандайшаптары тұтқынға алуды көрсоқырдай түнделетіп іске асыруды осылайша әдетке айналдырған. Тіміскілеген иттер іздегендерін таппай, тінтулерін таң атқанша жалғастырды. 1930 жылы Біләлді жазықсыз тұтқындап, жазған өлең, пьесаларын НКВД-ы алып кеткенде жүрегім алғаш шайылып еді. Соны көргендіктен болар, мен Ілиястың қолжазбаларына мұқият қарауды әдетке айналдырып едім. Жарияланбаған өлең-поэмалардың түп нұсқаларын шоландағы сандыққа салып, үстіне ескі-құсқыны тастай салатынмын. Ол қолжазбалардың арасында ашаршылық кезінде жазылған шығармалар да бар еді. Балалар улап-шулап жылауын қоймады. Шошынып шырылдаған Үмітім мен Ильфамды құшағыма алып, дауыстарын шығартпайын деп бауырыма қатты қыстым… Өксіктерін баса алмай, қалшылдаған қос қарғашымның көз жастары көйлегімнен өтіп, денеме жетті… Ілияс Жансүгіровтей жан-жүрегімен құлдық ұрып, ұлтжандылықтың тума бұлағын суалтпауға тырысқан азаматтың «халық жауы» болды дегенге кім сенер. Не қылған сұм заман еді…

 Ерлан Қасенов,
Абай атындағы Қазақ педагогикалық университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты, Ілиястанушы:
Ілияс поэзиясы әлі толық зерттелген жоқ

– Ерлан аға, Ілияс ақынның алғашқы өлеңдері қандай басылымдарда жарық көрді?
– Ілияс Жансүгіров ХХ ғасырдың 20 жылдарына дейін ауылда болғандықтан, оның Керекулік әнші Майра Уәлиқызына арналған «Әншi апама», «Күзгі гүлге» атты өлеңдері баспаға ұсынылмаған. Олар кейінірек басылды. Ақынның «Тілек» деп аталатын алғашқы өлеңдерінің бірі сол кезде ел ішіне тарап тұрған «Сарыарқа» газетінің 1917 жылғы 22 тамыздағы 10-санында жарияланды. Сондай-ақ І.Жансүгіров 1917 жылдарға дейін жазған өлеңдерін «Балдырған» деген жинағына топтастырған.
– Сізше, Ілияс Жансүгіров қазақ әдебиетіне қандай жаңалық әкелді?
– Ілияс Жансүгіров туындылары көктен түсе салған жоқ. Ақын туындылары оның өзіне дейінгі қазақ әдебиетінде бар игі дәстүрлердің өзіндік ерекшіліктерімен сабақтасқан. Оның поэзиялық туындылары толғау, сюжетті жыр сынды жанрлардың негізінде туындады. Мысалы, оның «Дала» поэмасы тарихи-философиялық сарынға құрылған туынды болуымен ерекшеленеді. Мұнда эпикалық баян­дау да бар, лирикалық тебіреніс те қамтылған. Бұл – ақынның әдеби дәстүрді сақтай отырып жаңаны жасаудағы бір көрінісі. Сондай-ақ заман ағымымен келген құбылыстар мәдени революция, санадағы өзгерістер – бәрі де І.Жансүгіровтің өлең өрімінен өзіндік өлшемін тапты. Қоғамдағы өзгерістер ақын туындыларының алуан түрлі арнада құрылуына себепкер болды. Соның бір көрінісі – «Гималай» өлеңі. Ақынның халықты жиынтық бейне ретінде Гималайға теліп беруі үлкен жаңалық емей немене?! Жалпы, ақын Ілияс Жансүгіровтің поэзияға әкелген жаңалықтары – арнайы зерттеу жұмыстарына сұранып тұрған тақырып.
– Енді ақынның «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмаларының жазылуы­на түрткі болған қоғамдық жағдай мен көркемдік ерекшелігіне тоқтала кетсеңіз.
–Белгілі жазушы Ғ.Мүсіреповтен Абайдан кейінгі ақындар туралы не айтар едіңіз деп сұрағанда: «Мен өзім бізде Абайдан соң Ілияс Жансүгіровтен артық ақын бар деп ойламаймын… Ілияс өресі биік, өрісі кең эпик ақын еді. І.Жансүгіров поэмасының көркемдік биігіне осы күнгі ақындарымыздың көбісі, тіпті ешқайсысы да жете алған жоқ десем, маған ешбір ақын өкпелемес деп ойлаймын» – деп айтқан екен. Жазушының бұл ойы «Қазақ әдебиеті» газетінің 1961 жылғы қараша айындағы «Әдебиет, көркемөнеріміз коммунизм заманына сай болсын» деген мақаласында да басылған болатын. Әрине, жазушының бұл пікірі оның «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмаларына берілгендігі көзіқарақты жанға белгілі жайт. Себебі І.Жансүгіровтің ақындығы осы поэмалары арқылы айқын көрініс табады. Аталған туындыларында ақын қазақ даласына, қазақ баласына тән өнерге ерекше мән беру мен оның құдіретін сөз арқылы сезіндіруді мақсат еткен. Сол мақсатына жеткен де. Оның «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмаларының әрбірінің көркемдігін сөз ету жеке-жеке монографияға жүк десем артық айтпағандығым. «Күй» поэмасы ақынның ақындық қуатын айқын танытты. Ақын осы поэ­масы арқылы күй өнерін сөз өнері арқылы, нақтырақ айтсақ, поэзия арқылы бейнелі түрде бере алды.
Шындығында, ақынның бұл поэмаларының оқырман бойын билеп, ерекше сезімге бөлеуінің өзі оның өлеңдерінің көркемдік күшінде жатыр. Ақынның әрбір сөзді ерекше екшеп, кейіпкер характерін ашуда талғаммен жұмсауы, кейіпкер монологы мен диалогтарын терең оймен байланыстыруы тілге, өнерге, өлеңге деген шынайы сүйіспеншілігін аңғартады.
– «Құлагер» поэмасы арманда кеткен Алаш арыстарына арналып жазылған деушілер де бар, ақиқатында солай ма?
– Жеке өз басым Ілиястанушы ретінде мұндай пікірлерге келіспеймін. Себебі ақынның бұл поэмасы өмірде болған өнер иесіне арналған. Ақын поэмасына арқау болған Ақан сері де, оның тұлпары Құлагер де өмірде болғандығы бұлжымас ақиқат. Ал Ілияс Жансүгіровтің Ақан сері өміріндегі осы бір қайғылы сәтті ақын ретінде тебіренбей қабылдауы, толғанбауы мүмкін емес. Ақын бойын кернеген сұрапыл уақиғаны тұла бойымен тұтас сезініп, тігісі жатық, мазмұны терең туындыны жарыққа шығарды.
– Ақынның бүгінге жетпеген қандай әдеби мұралары бар?
– 1937 жылғы солақай саясаттың ықпалымен ақын туындылары өртелген, жойылған десек те оның туындыларының көпшілігі дер кезінде баспа бетінде жарық көрген. Ақынның туғанына 100 жыл толу қарсаңында І.Жансүгіров шығармаларын зерттеген ғалым, ақын Тұрсынхан Әбдірахманова мен белгілі Ілиястанушы ғалым Мұратбек Иманғазиновтың сұхбаты жарияланған. Сол сұхбатта ғалым Тұрсынхан Әбдірахманова: «Мемлекеттік мұрағатта Ілиястың өзінің жеке қоры бар. Ал соның ішінен мен талай дүниелерді көрдім. Әттең-ай, әттең деймін кейде. Арабша қолмен жазылғанды оқи алмаймын, тек тасқа басылған төте оқуын оқимын. Ал Ілиястың өзі жазған қалың-қалың дәптерлер бар. Шіркін, ақын сонда не дейді? Ол шығып кеткен еңбек пе, жоқ басылмаған еңбек пе, осы арасы белгісіз» – деген болатын. Ол қорды қарастырып көрдік. Мұндағы деректердің барлығы да әр кезеңде бірде араб қарпінде, енді бірде кирил қарпімен баспа бетін көрген дүниелер. Бірі ХХ ғасырдың 20-шы, 30-шы жылдары жарық көрсе, енді бірі кейініректе жарияланған. Бір өкініштісі, ақынның ХХ ғасыр басында араб қарпімен жарық көрген туындылары қайтара шығарылмағандықтан кейінгі ұрпақ толыққанды таныса алмады. Бүгінгі күнде ел аузында Ілияс Жансүгіровтің «Қолбала» атты поэмасы бар деген дерек бар. Өкінішке қарай, оның қолжазбасы әлі күнге табылған жоқ. Ақын туындыларының басым көпшілігі Мемлекеттік Орталық мұрағатта хаттаулы күйінде тұр. Соның бірі – ақынның балаларға арналған «Балаларға тарту» атты 1926 жылы Қызылорда қаласында басылған өлеңдер жинағы. Бірақ бұл өлеңдер жинағы екінші қайтара еш жерде кирил қарпімен басылмаған. 2017 жылы Ермұхамед Маралбек деген шәкіртім ақынның балаларға арналған «Балаларға тарту» атты жыр жинағын төте жазудан кирил қарпіне аударып, жарыққа шығарды.
Тағы бір қуантарлық жайт, осы жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің сәуір айындағы №13 санында І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетіндегі «Ілиястану» ғылыми-зерттеу орталығының аға ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты Шара Қияхметова І.Жансүгіровтің шығармалар жинағының ешбіріне ілінбей келген «Бақытты Жамал» атты әңгімесін жариялады. Бұл ақын шығармаларының түгенделуде екендігін аңғартады.
«АҢЫЗ АДАМ» айдарын
дайындаған Ерзат АСЫЛ