– Сәлім аға, сіз еліміздегі кей банктер азаматтардың «шарт жасау еркіндік құқығына қол сұғып отыр», – деп ойлайды екенсіз. Олар сонда азаматтардың қандай құқығын шектеп отыр?
– Сұрағыңызға жауап беруден бұрын, банк рэкеті деген пікірімнің пайда болу себебін айтып кеткенім дұрыс болар деп санаймын. Несін жасырамыз, сырт жақта жүрген кім-кімге де банктердің ішкі өмірін, ішкен-жегендерін, қажеттерін және басқа жағдайларын қалай, кім арқылы шешіліп жатқанын білу қиын. Мен осы арада банктің азаматтардың құқығына құрмет етпеген нақтылы бір мысалды айтып берейін.
Менің қызым Өмірбай Гүлзада Сәлімқызы «Темирбанк» ҰҚ — мен 2007 ж.07.10-да № СRЕР 08001/07-AST банктен қарыз алуға, сол үшін №PAW03938/7-AST мүлікті кепілге қоюға шарт жасасты. Ал 2007 ж 07.13-де №1 қосымша келісімін жасасты.
Бірақ қарыз алу шарттарында да және қосымша келісімінде де, жақтар шет, яғни орыс тілін жеткілікті білетіні және шарттары мен келісімін шет, яғни орыс тілінде жасауға келісетіні туралы ештеңе де айтылмаған. Бұл жағдайда «Темирбанк» ҰҚ Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің (бұдан әрі ҚР АК) 380 б. 1 т. қасақана бұзды деп қарауға болады. Өйткені олар ( «Темирбанк» ҰҚ ) Г.С.Өмірбайдың шарт жасауға еркіндік құқығына қол сұқты. Себебі банк өздері ғана қалаған шет, яғни орыс тілінде оның шарттарын және келісімін жасауға мәжбүрлегендерін дәлелдеді.
Осы заңсыздықтары туралы мен «Темирбанк» ҰҚ-ның орын иесі «Forte Вank» ҰҚ-на наразылық жолдадым.
– Сіздің жолдаған хатыңызға «Темирбанк» ҰҚ орын иесі «Forte Вank» қандай жауап берді?
– Олар маған: «ҚР 1995 жылғы Конституциясының 7-бабының 2- тармағына сәйкес «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады», – деп жауап жазыпты.
– Олардың жазған жауабы сізді қанағаттандырды ма ?
– Әрине, олар мен күткендей жауап қайтармады. Ал ҚР АК-нің 383 б. 1 т. «шарт тараптар үшін оны жасау кезінде қолданылып жүрген заңдармен белгіленген міндетті ережелерге (императивтік-лат.imperatirus – билеуші, таңдауға еркіндік бермейтін) сәйкес келуге тиіс» деген. Сол себепті 2007 ж.07.13-де шарттар мен қосымша келісім жасалған кезде ҚР 1997 ж.07.11-де қабылданған «Тіл туралы» Заңының тиісті баптары негізге алынуы керек еді.
Осы «Тіл туралы» Заңының 15 б.1 т. «Қазақстан Республикасында жеке және заңды тұлғалардың жазбаша нысанда жасалатын барлық мәмілелері мемлекеттік тілде және орыс тілінде жазылады» деп нақты айтылған. Тіпті 21 б. «меншік нысанына қарамастан, ұйымдардың мөрлерінің, мөртаңбаларының мәтіні мемлекеттік және орыс тілінде жазылады» деп айқын көрсетілген. Солай бола тұра «Темирбaнк» ҰҚ және Астана қаласындағы «Темирбанк» ҰҚ бөлімшесінің директоры А.А.Садыбеков болса шарттарының орыс тілінде жасалғанына қоса көшірмелерінің заңдылығын да растаған болып, Шарттардың әр бетіне «Филиал АО, Темирбанк» в Астане, копия верна, Ф.И.О., подпись» деген мәтіндерін шет, яғни орыс тілінде ғана басып қойыпты.
Сөйтіп, осы шарттарды және келісімін жасаған кезде жауапкерлер 1997 ж.07.11-де қабылданған ҚР «Тіл туралы» Заңының талаптарын өрескел түрде бұзып келді.
ҚР Ата Заңының 7 б. 1 т. «қазақ тілі мемлекеттік тілі» деп нақты айтылған. Рас, ҚР Ата Заңының 7 б. 2 т. «орыс тілі ресми түрде қолданылады деп көрсетілгені бар, бірақ, қайталаймын, «қазақ тілімен тең қолданылады» дегенді «Темирбанк» ҰҚ орын иесі «Forte Вank» ҰҚ ұмытпауға міндетті!
– Бұл заңсыздықтар қандай мақсатта жасалып отыр деп ойлайсыз?
–Жоғарыда аталып кеткен заңсыздықтар, ол банк рэкетінің кіріспесі: жеке ма, заңды тұлға ма, оларға өзінің әмірлігін орындата білу маңызды.
Ал банк рэкеті туралы әңгімелерінің төркініне келер болсақ, ол туралы әңгімені бастамай тұрып, қолыма түскен банктің 2014 ж.03.26-да шығыс №8-7/3085 қарызды растап берген анықтамасына шолу жасап өтейік.
Анықтама «О наличии задолженности по займу» деп аталады. Бұл жағдайда да банк «Тіл туралы» Заңын ешбір бабын құлағына қыстырмаған көрінеді.
Оқырмандарды қарыз алу шартының (2007 ж.07.16-да) жасалған күні мен анықтаманың берілген күніне (2014 ж. 03.26-да) назар аудартып көрейік.
Арада небәрі 6 жыл 8 ай 9 күн өткен екен, бірақ қарыз болса 45 403 043, 48 (қырық бес миллион төрт жүз үш мың қырық үш теңге, 048 тиын) теңгеден 94056424,5 (тоқсан төрт миллион елу алты мың төрт жүз жиырма төрт ) теңгеге дейін, яғни 105 % өсіп үлгерген.
Міне, мұндай арифметиканың арқасында, көріп тұрсыздар, банктерге несие беру – таза пайда! Төтесінен айтқанда, менің аңғарғаным, несие беру рэкетке айналды!
– Сіз еліміз банктерінің несие беруі рэкетке айналып кетті деп отырсыз. Мұның нақты мысалдарын келтіріп берсеңіз?
– Міне, мен осы жағдайдың анық-қанығын айтып бермекпін. Мысалы, қарыз беру шартында «ануитет» деген сөзді қолданған, бірақ бұл сөздің я аудармасы, я мағынасы не екені айтылмаған. Соның анығына жету үшін 1949 және 1988 ж.ж. шет тілі сөздіктерін, русско-казахский словарь, (Москва – 1954 ж.), бұған қоса «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін», (Алматы, 1974 ж. «Ғылым баспасы), Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясында 1978 ж. шыққан орыс-қазақ тілінің сөздігі»), «Алтын қазына» баспасынан 2001 ж. шыққан үлкен қазақ-орыс, орыс-қазақ тілі сөздігін да қарап шықтым, бірақ ешқайсысында «ануитет» деген сөздің не өзін, не аудармаларын ақыры таба алмай қойдым.
Сонымен бірге «пакет без анализа дохода» деген сөйлемнің қандай мағынасы болатыны осы шартта айтылмай қалған. Осыны білу үшін мен жүз шақты адамнан сұрап шықтым, бірақ маған бір де біреуі жауабын бере алмады. Сондықтан банк маманына «пакет без анализа» түсінікті болса, халықтың басым көпшілігіне ол жұмбақ.
Меніңше, бұл сөйлемнің тап қарыз беру шартына мүлдем қатысы жоқ сияқты.
Содан кейін «Темирбанк» ҰҚ жасаған шарттарында сегіз рет «штраф» деген сөз қолданылды, бірақ штрафтың (айыппұлдың) банк мекемесіне қандай қатысы бар екені заңгер болған маған да түсініксіз, себебі ҚР Қылмыстық Кодексінің 40 б. 1 тармақшасында «Штраф» ол жазаның бір түрі деп көрсетілген. Ал 41 б. 1 т. айыппұл не үшін және қандай қылмыстарға жаза ретінде қолданылатыны көрсетілген.
ҚР әкімшілік құқық бұзушылық (ӘҚБК) кодексінің 41 б. айыппұл құқық бұзушылық әрекеттеріне қолданылатын жазаның бір түрі екені деп көрсетілсе, 44 б. әкімшілік айыппұлы қандай әрекеттеріне қолданылатын жаза екені аталып айтылған.
Осындай заң бұзушылықтары мүлікті кепілдікке қою шартында да жоқ емес, шартты түсініп оқысаңыз мұның барлығы көзіңізге түседі.
– Еліміздегі банктердің дәрежесі мен қызмет функциялары жайлы да айта кетсеңіз?
– Ең алдымен, Қазақстан банктерінің дәрежелерін айқындап көрейік:
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі – ол мемлекеттік ақшалы-қаржылық мекемесі. Оның қызметкерлері мемлекет қызметкерлері болып саналады, яғни оларды шенділер (орысша чиновник) қатарына қосуға болады, себебі олардың күн көрісі мемлекет қазынасына қарап қалған. Сол себептен олардың арасында жеке құрылтайшы деген түсініктер қолданылмайды.
Ал жеке банктер мүлдем ерекше әлемнің қатарына жатады. Бұлардың әр жұмысшы қызметкеріне қойылатын талаптары жеке қожайынның немесе қожайындарының мүддесін кіршіксіз таза ұстауға негізделген. Солай бола тұра, айыппұлдың жеке меншік банктерге қандай қатысы барын мен мүлдем көріп тұрған жоқпын. Сол себептен заңды түрде қажеті жоқ деп санаймын.
Енді 2014 ж. 03.26-да берілген анықтамадағы жазылған ақпараттарын, оқырмандарға түсінікті болу үшін қазақ тіліне аударып көрейік:
Основной долг – негізгі қарыз 45 403 043,48 теңге;
Просроченный основной долг – мерзімі өткен негізгі қарыз 2 311 011,92 теңге;
Вознаграждение – сыйақы – 41 019 389,25 теңге; в т.ч. Начисленное вознаграждение – шығарылған сыйақыға – 37 993 756,25 теңге;
Штрафные санкции за просроченный основной долг – негізгі қарыз үшін шығарылған айыппұлы – 1 423 563,41 теңге;
Штрафные санкции за просроченное вознаграждение – мерзімі өткен сыйақыға шығарылған айыппұлы – 3 899 416,45 теңге.
Бірден айта кетейін, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (не қазақ тіліндегі, не орыс тіліндегі баспаларында) қарастырылған 1124 баптың ішінде не «айыппұл», не «штраф» деген сөздер бір де бір рет қолданылмаған, сондықтан қарыз берген бұрынғы «Темирбанк» (шартта солай жазылған) «штраф» және «штрафные санкции» деген сөздерін қай заңнан не сүзіп, не теріп алғандары мен үшін қараңғы бөлмеде қара мысықты іздеген әрекетпен теңдес. Ол – бір!
Екіншіден, ҚР АК-нің қарызға беруге қатысты 36-тарауының 715- тен баптан 728- бапқа дейін аталынған 14 баптарында да «айыппұлы» деп жазған сөзін көрген жоқпын.
Міне, банктің рэкетінің көкесі осы!
– Сонда банктер («Темир» және Forte bank ) қылмыс жасаған болып тұр ғой, солай ма?
– Әрине, себебі банктер алымшыларын (несие, қарыз, басқаша бірдеңе деп атайды) осылай күшпен қорқытады. Ол күштің ар жағында болса да дардай мемлекет тұр:сотымен, прокурорларымен, полициясымен, әділет департаменті және оған қарасты сот орындаушыларымен (айырмашылығы жоқ – мемлекеттікі ме, жекелері ме, себебі оларың бір терінің пұшпағын илеп жүр ғой. Ал оның ар жағында не бар екендігін өзіңіз жақсы түсінесіз).
Өкінішке орай, бұлардың қай-қайсысы да банктің іс-әрекеттері заңды ма, заңды емес пе деп, оның шындығын іздеп бастарын ауыртпайды.
Дауды банк тудырғасын айтар болсақ, бұл даудың артында қандай күштердің тұрғаны кім-кімге де ақиқат қой.
Қазақ атамыздың «күш атасын танымас» деген мәтелі, міне, осындай жағдайлардан пайда болса керек. Жақын арада мен интернеттен бір ресейлік банк сарапшысының мына пікірін тыңдадым: «Для банков нет никаких законов. Для себя свои законы они сочиняют сами. А затем всех вокруг принуждают их признавать». Бұл айтқанның аудармасы былай болады: «Банктер үшін ешқандай да заңдар болмайды. Олар өз заңдарын өздері ойларынан шығарып алады да, содан кейін барлығын соны мойындатуға міндеттейді». Кім қалай екенін білмеймін, мен осы айтқандарға толық қосыламын. Осының дәлелдерін мен жоғарыда атадым: Ол ҚР Азаматтық Кодексінде жоқ айыппұлы шартқа кіргізілді: Заңды күшіне енген «Тіл туралы» Заңына банк мән берместен қалды.
– Еліміз үкіметі банктердің қаржы саясатын жақсарту үшін және халықтың сеніміне ие болу үшін қандай өзгерістер жасауы қажет деп ойлайсыз?
– Грузия парламенті елдің 600 мыңға жуық тұрғынының 1 миллиард долларға жақын банк қарыздарын кешіру туралы заң қабылдады. Міне, осылай Грузия бүкіл әлемнің алқауына бөленді. Бұл әрекетті 3 млн.тұрғыны бар, бірақ Қазақстан сияқты, Құдай берген жер байлықтарына тапшы болып жүрген мемлекет, осындай әрекетін жасауға барып отыр.
Қазақстанда бүгінгі күнде үйсіз, күйсіз, жұмыссыз қаңғып жүрген қазақтар қаншама? Банктердің қарыздарына да қылғынып отырған баяғы осы қазақ.
Рас, қазақ кең, қонақжай, бірақ аңқау. Ал банктерге балық қармағы мен аң құрығына өзі келіп түсетін осындай аңқаулар керек.
Мен білетін қазақтың ең күрделі ауруы – ол бәсеке. Бәсеке болғанда, ол бай болып, бірінен бірі асып түсуі емес, той-томалақтарында, яғни не үйленіп жатқан ұлы үшін, не ұзатылатын қызы үшін, өзінің туыс-туғандарының және құда-жекжаттарының алдында ұятқа қалмауға жанталасады. Сондықтан оларға алдымен бәсеке артық. Ақылы кейіннен кіреді. Алған банктің қарыздары тамақтан қылғындыра бастаған соң, сонда ғана ойға келіп, құлдықтың қандай арқанын өз еркімен өз мойындарына салып алғандарын олар түсіне бастайды. Басында, қарызды беріп-алып болғанға дейін банк, періштелер сияқты, өзінің болашақ құрбанын мәпелеп, домалатып айналдырып жүреді.
Ал несие алушы – өгіз немесе ат атанғандары арбасына әбден жегілгеніне көздері жеткеннен кейін ғана, банк үш басты өрт құсқан айдаhарға ұқсай бастайды.
Міне, осылайша, қазақ халқымыздың көпшілігі банктердің қарыздары мен несиелерінің құрбандары болып кетті. Еуропаның дамыған елдерінде банк қарыздары мен несиелерінің өсім пұлдары 3% аспайды, ал мұсылман елдерінде қарыз бен несиелер тегін беріледі, себебі Шариғат қарыз берушілікті пайдаға айналдыруға шек қойған. Қазақстанда болса, тек үй-құрылыс банкісі несиесін 5-7% өсімімен беретін болса, басқа банктер несие мен қарыздарды 17 пайызға, тіпті 27 пайызға дейін асырып отырады.
Сонда Қазақстан дамыған қай елдердің қатарына жатады, мұсылман немесе қылғындырғандардың қатарына ма?
Меніңше, мемлекет, прокуратура және Қазақстан экономикасын арнайы қорғауға құрылған полиция орындары айқындауға тиіс: банктердің шарттарында «айыппұл» деген ұғымдары қайдан тап болды және «ануитет» деген сөзді банк не үшін қолданады, ол қай елден келген және оның мағынасы қандай? Әрине, біз мұның ашығын айтқанымыз дұрыс: Біздегі банктердің қарыз немесе несие беру шарттары жағалай жатқан жаңылтпаштарға толы. Сонымен бірге, несие мен қарыздардың өсімпұлдарын 5% асырмайтын уақыт жетті. Сосын банктер шарттарында сыйақы емес, себебі банктерге ешкім де сыйлық табыстамайды, сол себептен көзбояушылықтан шығып, табыс көзі деп жазғандары шындыққа келеді.
Расында да, қарыз бен несиеге қосылып қайтарылған ақша – ол банктің табысы. Өткен жылдың аяғында Президенттің жасаған жолдауында коммуналдық қызметтерін көрсетіп жатқан көптеген кәсіпорындарының, ұжымдық қоғамдарының көрсетті деген коммуналдық қызметтері үшін көпшілік халқымызды алдап, ойдан шығарған бағаларының (тариф) арқасында миллиардтаған теңгелерге пайдаларын көрді деген ақиқаттар жарыққа шығып, соның салдарынан мемлекет Президенттің әмірімен 2019 жылдың басынан бастап коммуналдық төлемдерінің құнын арзандатуға мәжбүр болды. Бұл бетбұрысқа бас прокуратураға да алғысымызды білдіргеніміз орынды.
Ендеше неге мемлекет Қазақстандағы барлық банктердің қызметтеріне осындай өнімді шара жасамасқа? Егерде коммуналдық төлемдердегі жарыққа шыққан заңсыздықтары он миллиардтың шамасында болса, онда банктердің қарыз бен несие жағынан жасап жатқан заңсыздықтары жүздеген миллиард теңгелерден асатынына мен барлығын сендіремін. Бұл имандылықтан миллиондаған жай халық, соның ішінде басым көпшілігі – қазақтар, «уф» деп демдерін алып, жандарын жеңілдетіп алатындары сөзсіз.
Сұхбаттасқан Ерзат АСЫЛ
(«Жұлдыздар отбасы» журналының 2019 жылының №6 саны)
(ЕСКЕРТУ: материалды көшіріп басуға болмайды)
