АВТОБУСТАҒЫ АЙТЫС

ТІЛ ТАҒДЫРЫ – ЕЛ ТАҒДЫРЫ
АВТОБУСТАҒЫ АЙТЫС
Мені Алматыдағы автобуста шопыр, яки кондуктормен айтысуға, тіпті ерегісуге мәжбүрлейтін нәрсе бар, ол — көше мен аялдама атауына қатысты.
1-ші оқиға! …
Шопыр, яки кондуктор автобусты басына көтере орысша сарнап, аялдамалардың 20-жыл бұрынғы ескі атауын мың-сан қайталап, жұрттың жадына ескілікті мықтап сіңіруде:
— Ташкентская! Есть на выход! Ташкентская! Ташкентская! … (Әр көшені осылай бірнеше рет орысша қайталап қоймайды. Негізі бұл көше атын Райымбек батырға өзгерткеніне 20 жылдан асты ғой! Сондықтан жөні бойынша — ол көшені мемлекеттік тілде былай атауы керек: «Райымбек батыр! Райымбектен түсетіндер бар ма? Есікке жақындаңыздар!»).
— Следующая остановка Луи Пастера! (Дұрысы: «Келесі аялдама Мұқағали Мақатевта!»)
— Следующая остановка на повороте Косманавтов! (Дұрысы: «Келесі аялдама Ахмет Байтұрсынұлы бұрылысында!»)
— Следующая София Ковалевская! (Дұрысы: «Келесі аялдама Нұрғиса Тілендиевте!»)
— Следующая остановка Виноградова! (Дұрысы: «Келесі аялдама Қарасай батырда!»)
— Остановка Калинина! (Дұрысы: «Қабанбай батырға келдік!»)
Бұлай орысша сарнайтын кондукторлардың дені өзге ұлт өкілдері, бірақ бірен-саран мәңгүрттер де өстеді. Олар қазақ тілін де, ұлтын да, тіпті елін де менсінбейді. Әдейі ескі атауларды айтады. Сондықтан, оларға батыл тойтарыс беру керек! «Отанды қорғау – иманнан!»
Бүкіл автобусқа естірте шүйлігемін:
— Водитель! (Кондуктор!) Почему ты путаешь людей, обьявляя старые названия? Уже 20-лет как переименовали этих улиц, и на улицах нет надписей этих старых названии!
— Да все так говорять!
— Ты не все! Ты обслуживаешь население, как гос-учреждение! Ты обьязан говарить правильные названия! Если не признаешь Казахстан, и законное переименование улиц, то катись в свою родину!
— Да я не специально! Просто, новые названия незнаю! Честно говарю!
— Ты что, неграмотный? Читать на кириллице не умеешь? Написано же названия на табличках в каждой улице на кирильском алфавите! …
— Да ну! Где эти надписи? Нигде не видно этих табличек! Ну где они? – деп мысқылдап, қолымен жол жиегіндегі үйлердің ешбірінде көше атауы жазылмағанын көрсетті.
Негізі, шынында да, көше атаулары жазылған табличкаларды табу өте қиын. Бұл 1-шіден, биліктегілердің салғырттығы болса, 2-шіден, шовинист, яки мәңгүрт елдұшпандарының астыртын кедергілерінің де нәтижесі…
Дегенмен, дәл осы сәтте біз Сейфуллинмен төмен қарай Райымбекке тақап қалған едік. Тесіктен қарасам, Райымбектегі көпірде көше аты жазылған тақтайша бар екен.
— Вот висить же!
— Это случайность, а так невидно.
— Если захочешь, увидишь!
— Ну да! Я что их искать должен?
— Если захочешь, то можешь найти все названии улиц на картах в интернете! – Орыс шопыр шындықты мойындағысы келмей қиқаңдауда! …
— Во вторых, почему не обьявляешь остановки на казахском языке? Для тебя казахоязычные граждане нелюди что-ли?
— Да все понимают на русском!
— Не все! Многие казахи, особенно сельские и оралманы непонимают на русском! Они для тебя нелюди что ли!? От них ведь тоже берешь деньги! …
— Да я просто незнаю на казахском!
— Тогда учись, или же освободи место тем кто знает! … У нас государственный язык казахский! Ты обьязан говорить на казахском! … Если тебе ненавистна казахи и казахский язык, то катись в свою родину!
Дауласуымның арқасында ең құрығанда орысша сарнағанын қойғыздым. Құлаққа да, көңілге де тыныштық алдым! Дегенмен, бұл мәселені жоғарыдан шешпей оңалмайды. Әзірге, орысшыл шопырды сөзбен тұқыртып тастағанымды қанағат тұтып, өз аялдамамнан түсіп қалдым.

2-ші оқиға!
Бұл жолғы кондуктор мен шопыр – қазақтар! Бірақ, олардың сарнаған хабарламасы не орысша емес, не қазақша емес, дүбәрә қазақша-сымақ орысша тілде:
— Кунаева! КУНАЕВа! Бар ма КУНАЕВа? КУ-НА-Е-Ва!…
— Ма-ка-та-е-ва! Макатаева! Макатаева-Кунаева-дан бар ма? Түсетіндер даярланыңыз!
— СЕЙ-ФУЛ-ЛИ-На! — Бар ма? … СЕЙ-ФУЛ-ЛИ-На – А-БА-я-дан бар ма? …
— СОФИЯ-ТЛЕНДИЕВа-дан түсетіндер даярланыңыз! …
Кондуктордың қисық атауларынан мезі болып, қасына барып, қазақша дұрыс атауды түсіндірмек болам:
— Бауырым! Қазақ тілінде кісі атына «ова» деу тек әйелдерге қолданылады!
«КУНАЕВа» емес, «ҚОНАЕВ-тан бар ма түсетіндер?» – деу керек! – Сондай-ақ, — «СОФИЯ-ТЛЕНДИЕВа емес, НҰРҒИСА ТІЛЕНДИЕВте бар ма, де! Тілендиевтің аты София емес Нұрғиса ғой!» …
— Басты қатырмашы! – дейді, намыссыз кондукторлар. Жасы ғана емес, жасамыс, егде жастағысы да осындай.
— Сен қоғамға қызмет етіп отырсың! Сондықтан қазақша дұрыс атауың керек!
— Жұрттың бәрі осылай атайды ғой!
— Ей, ойлансаңшы! Көшелерге берілген өз ата-бабаларыңның атын орысша қисайтпай, қазақша дұрыс атасаң кім қарсы?! Әлде, қазақша айтудан қорқасың ба?
— Орыстар да бар ғой, түсінбейтін!
— Түсінбесе, онда әкесінің де аты-жөнін қосақтап айт: «ДІНМҰХАММЕД АХМЕДҰЛЫ ҚОНАЕВ-тан түсетіндер даярланыңыз!» –де. Қонаевты білмейтін, яки білгісі келмейтіндер болса, онда кете берсін отанына! Елге еңбегі сіңген аталарымызды танымайтын, әрі танығысы келмейтін жандар болса, олар кете берсін елдеріне!
— Саған айтуға оңай. Өзің істеп көрсең көрер едім! Үстіңнен арыз жазса біттің!
— Орыстар жүрегіңді алып қойған ба? Өз еліңде жүріп, көше мен аялдаманы қазақша дұрыс атаудан қорқасыңба? …
Сөзден ұтылса да өзінің қисық атауын қоймайды…

Негізі, мен оларды аяймын! Өйткені, олардың қазақша көше мен аялдама атауларын атай алмауының екі үлкен себебі бар.
1-ші басты себеп, білімсіздіктен. Олар шынында да көше-аялдамаларды қазақша мәдениетті түрде хабарлаудың жолын білмейді. Көпшілігі, «ова» жалғауын жалғамаса көше көше болмай қалатындай көреді. «Қонаев-та түсем» десең, «Кунаев-а-да ма?» — деп, шынында түсінбей қалады. Яки, өзіңді білімсіз, ауылбай санайды.

Әкімшілікте де, БАҚ-та да ол көшелерді қазақша дұрыс атаудың жолын үйретпейді десе де болады. Керісінше, қиындатып, шатастырып, қазақша атауды қолданбауға үйрететін жайттар баршылық. Мысалыға, бір жолы «Қазақ» радиосы ма, әлде «Шалқар» радиосы ма, әйтеуір соның бірінде Алматы көшелерінің қазақша атауын үйрететін-сымақ бір хабар болды. Жарты сағаттай жүргізілетін сол хабардағы ойын былайша өрбіді:
Радиосұхбат жүргізуші тілші радиотыңдармандарға Алматы көшесінің орысша атауын қайта-қайта айтып, қазақша атауын кім табады, — дейді. Мысалыға, «Луи Пастер атындағы көшенің қазіргі қазақша атауын кім біледі? Луи Пастер! Луи Пастер!» — дейді. Осылайша, ЛУИ ПАСТЕР деп оншақты рет қайталап, сауал қою арқылы орысша атауды қазақ радиотыңдармандардың жадына мықтап сіңіріп тастайды. Телефон шалған тыңдарманның бірі ол көшенің атауы Мұқағали Мақатаев екенін табады. Бірақ, оның дауысы бәсең. Байланыстың нашарлығынан шу-кедергіден естілер-естілмес қана Мұқағали аты айтылады. Радиожүргізушілер болса: «Таптыңыз. Енді келесі көшені табыңыз», — деп тағы бір көшенің ескі орысша атауын қайталауға кіріседі. Адамның жады көп айтылған атауды еріксіз сақтап қалады. Орысша атауды ондаған рет айтып, ал қазақшасын соңында бір-ақ рет айтса, әлбетте орысшасы жатталады.

Ал, әкімшілік тарапынан болса, орысша-қазақша хабарлайтын АВТОМАТ-хабарлағышты әр автобусқа ендірген еді. Онысы да жағымсыз еді! Қазақшасын жас қыз сызылып айтып бола бермей кимелеп, орысшасын өктем дауыспен ержігіт хабарлайды. Әлбетте, өктем дауысты орысша санаға сіңімді болады. Бұған қоса, автоматтың ең үлкен кемшілігі, ол хабарламаның керекті-керексіз тұсын айшықтауға селқос қараған.
Мысалыға, автомат: «Келесі аялдама Мұхтар Әуезов атындағы драма-театры» — дегендей созбақтайды. Сосын, орысшасы кимелейді.
Байқасаңыздар, «аялдама», «көшесі» дегендей қосымша сөздер керекті мәліметті, яғни нақты көше-аялдама атауын естіртпей, яки шала естіртіп тұрады. Жұрт мұндай қосымша, түсіндірме сөзсіз-ақ, хабарламаның көше, аялдама жайлы екенін жақсы біледі. Сондықтан, нақты аялдама атауын ғана естігісі келеді.
Ал автомат болса, қайта-қайта «көшесі», «аялдамасы» деп елдің құлағын сарсытады.

Әлбетте, кондукторлар «көшесі», «аялдамасы» деп жұртты ығыр етпей, көше атауын ғана хабарлайды. Бірақ, сол қысқашасының өзін білімсіздіктен шала-қазақша етеді. Атауға септік жалғауын қосуды білмейді.

3-ші оқиға!
1-ші Алматыдан Саяхатқа келе жатқан жолда:
— Элеватор бар ма? – дейді кондуктор.
— Бар, әне! – деп, қолыммен элеватор аялдамасын нұсқадым. Кондуктор маған үңіліп, түсінбей қарады. Түсіндіруге кірістім:
— Элеватор-ДАН түсетіндерді емес, элеваторды сұрадың ғой!
— Ааа! Дұрыс екен! – деп күлді жас кондуктор жігіт.
— Қазақша септік жалғауын қосып айту керек! «ДАН-ДЕН, ТАН-ТЕН» дегендей қазақша септік жалғауларын айтам.
— Жпақсы, есте болсын! — дейді ол. Бірақта, сәлден кейін ұмытып, ескі әдетіне басады:
— Рысқұлов-а! Рысқұлов-а-дан бар ма? — Мұнда екі қате бар: 1-шісі, «а» — деп орысша септік жалғауды қосты. 2-ші, оған тағы «дан» деп, қазақша септік жалғау қосты.
— Рысқұлов-тан бар ма? – деу керек, — Рысқұлов әйел емес қой! -дедім.
— А, жақсы! — дейді ол, бірақ сәлден соң тағы баяғысынша шала-қазақша атауларға көшеді. Тағы түзетемін.
Ал кондуктор түзете бергенімді ұнатпай ары кетеді. Еріккеннен тиісіп жататын жолаушының қатарында санайды.
Негізі, бұлай қатесін мойындайтын кондукторлар сирек…
Күнделіакті автобустарда:
— «СЕЙФУЛЛИНа! Мақатаева! Алтынсарина! Қонаева! — Кім бар түсеміз!» – дейтіндерді талай естіп жүрміз. Талайына түсіндірмек болғанмен нәтижесіз болған.
Мысалыға: «Бауырым! Қазақша септік жалғаулары бар ғой! «СЕЙФУЛЛИН-НЕН, МАҚАТЕВ-ТАН, ҚОНАЕВ-ТАН, ТІЛЕНДИЕВ-ТЕН» түсетіндер бар ма» деу керек! Орысша «улица Сейфуллин-А» дегеніндегі «А» дегені, бұл — атауды жер-мекенге меншіктеу үшін жалғанған септік жалғау ғой. Сол сияқты қазақша да жер-мекенге меншіктеуге арналған септік жалғаулары бар: «ТАН, ТЕН, ДАН, ДЕН, НАН, НЕН» , яки, «ТА, ТЕ, ДА, ДЕ», дегендей. Яғни, «КЕЛЕСІ АЯЛДАМА ДІНМҰХАММЕД ҚОНАЕВТА!» «ҚОНАЕВТАН ТҮСЕТІНДЕР ЕСІККЕ ЖАҚЫНДАҢЫЗДАР!» — деу керек.» — деп түсіндіріп талай әуре болғам. Ал олар, сөзімнің басын естіп, ары-қарай тыңдамай кете барады.
— Сенсіз де басымыз қатып жүр! Басты қатырмашы! — дейді кейбірі.
Осылайша талай шопырмен айтыстым. Бірақ, автобуста жалғыз өзім айтысып барлық шопырларды дұрыс атауға үйрете алмайды екем. Кондуктор мен шопырлар мені жұмысына кедергі келтіретін тағы бір бәлеқор санап, ала көзімен ата қарап кете барады.
Ал шындығында, мен оларды аяйтынымды білмейді де. Аяйтын себебім мынадай!

Шопыр мен кондукторлар, негізінен ЖАЛШЫ болып жүрген жандар. Көбінің қалада тұратын баспанасы да жоқ. Жұмысынан тұрақты айлығы жоқ. Табысы бірде бар, бірде жоқ! Ауырып қалса, яки МАИ ұстап алса, яки аздап бір жеңіл көлікпен соқтығысып қалса, яки автобусы бұзылып қалса, яки жолаушылар аз мінсе, яки алдын орап бәсекелес автобус жүріп бос қалдырса, т.с.с. – бәрі өз қалтасынан кетеді. Тіпті, пайда табу орнына қарыз арқалап қалуы да ғажап емес. Яғни, қаптаған қауіп-қатері бар! Ал кондукторы шопырдан бетер хәлде. Кондуктор болып жалданатындар, әдетте жақын таныстары. Ал кейде, туыстығы, яки жақын достығы жоқ жандар шопырға өзі барып, кондуктор болуға жалданады. Шопыры екеуі Ұйқысы қанбай 5-те тұрып, кешке 10-ға шейін жүреді. Сондағы кондуктордың табатыны, күніне 3000 тг-5000тг шамасында ғана. Бұл табысы тек жұмысқа шыққан күнгісі. Жұмысқа шыға алмай қалса, түк те алмайды. Автопарктен де еш көмек, жәрдемақы жоқ!
Үйсіз болғандықтан пәтер жалдап, бар табысын пәтерақыға береді. Яғни, итшелеп күнкөріп жүреді.
Шопыр мен кондукторға ең қауіптісі, бұл — орыстар мен орыстілді арызқойлар! Арыз түссе бітті, басшылығы шопырды қатал жазалайды! Қомақты айыппұл төлетеді, яки жұмыстан шығарып жібереді! …
Автобустағы шопыр-бастығы кондуктор-жалшысына абай болуды, орыстарға көп сөйлемеуді ерекше ескертеді. Нәтижесінде, олардың көбі орыстарға сөйлеуден де қорқып, тіпті жолақысын сұрауға да бата алмайтындары баршылық. Орыстардың кейбірі өз еркімен жолақысын берсе, құдды бір қожайыны сыйлық-ақы бергендей мәз болады! Ал қазақтарға келгенде, бұлар өктемси сөйлеп, жолақысын күштеп тартып алатындай шіренеді. Ауылдан келген қазақты байқаса кекетіп, кемсітіп те алады. Қала жолбасқармасының басшылығы мен қадағалауы осылай болғандықтан, қарапайым шопыр мен кондуктордың басқаша болуы екіталай-ау…
Ескерте кетейін! Автобусқа мінген жолаушылардың төлеген жолақысының көбі шопыр мен кондукторға берілмейді. Оның қомақты бөлігін жоғарыдағы жолбасқарма жоқ етеді. Оның қитұрқы амалдары көп, құпиялы сақталатын.
Көше білгіштерінен естуімізше, анау валидаторы да өте қымбатқа шетелден сатып алынуда. Әлбетте, оның құны да шопыр-кондуктордың еңбекақысынан, әрі жолаушы жұрттың қалтасынан алынуда. Сондай-ақ, жәй автобустан он есе қымбат электромобил сатып алынбақ көрінеді. Олай етсе, онда жолақы 150 теңгеге өсуі ғажап емес. Өйткені, олардың бәрін жолаушылар төлемі есебінен алады ғой!
ВАЛИДАТОР арқылы картамен төлеген жолақымыз түгел жолбасқармаға кетеді. Қолма-қол төлесек те кондуктор билет береді, яғни, ол да жартылай жолбасқармасының қалтасында. Шопырлар кешке түсім сомасының есебін жасап, планын өткізіп, содан қалған болмашы пайызын ғана кондуктормен бөліседі.
Бұрындары болса, «проездной билет» деген сатылып, ол соманың бәрі жолбасқарманың қалтасында кететін.
Автобустың бензині мен майы, ремонты, кешке қоятын автотұрағы, рейске шығар алдындағы шопырдың медициналық тексерістен өтуі, т.б. тексерулер, және автобусын маршрутқа шығаруға рұқсат алуы – бәрі шопырдың қалтасынан шығады. Сондай-ақ, әр күнгі рейстен пәлен сома «план» өткізуі тиіс. План шығара алмаса өз қалтасынан төлейді.
Арнайы зерттесек, меніңше, бұл салада жемқорлық, шопыр мен кондуктор еңбекақысын қанау дегеннің небір сұмдық деректерін молынан табуға болар еді-ау…
Осындай себептерден де, шопыр өлермендікпен, өзара бәсекелесе жүріп автобусын жындана айдайды. Ал кондуктор, шалақазақшалап көше-аялдамаларды атауын қоймайды…. Ендеше, жалшы болып жүрген кондуктор мен шопырға жанашырлықпен қарау жөн ғой.
Тағы қайталайын! Шопыр мен кондуктордың қазақша әдемі, салтанатты түрде хабарлама жасауы үшін, екі нәрсе керек: 1-ші, қазақшалап дұрыс атауды үйрету аса керек! 2-ші, лайықты жұмыс жағдайын жасау керек!

Мына суреттен әкімшіліктің өзі бастап көшелерді қате айтуға үйрететінін байқарсыздар. Бұл тақтайшалар Алматыдағы Көкбазар маңындағы үйлерде ілулі тұр. Дәл осы сияқты басқа көшелердің де шала-қазақша жазылған тақтайшасын таба аласыздар…

1-ші, мшопыр-кондуктордың қазақша атауды қолдану білімін қалыптастыру үшін осы мақаланы жазып отырмын. Әрбір шопырмен айтысудан гөрі, оларға қалайша қазақша хабарлама жасауды үйреткеніміз жөн емес пе?!
Менің жазғанымды жөн десеңіздер, мұны бөлісіңіздер! Бұл жазбам, әлгі шопырлар мен кондукторлардың қолына жетуі үшін біздің сайттың сілтемесін фейсбук пен ватсаптан да таратыңыздар!

Мақала авторы: Төлеген Сейдулла-ұлы. 25.10.2017.